Theo phong tục tập quán, người Thái Tây Bắc thường ở nhà sàn,  ăn cơm nếp, kèm với rau măng, củ quả được đồ chín trong chõ. Vì thế, trong các gia đình người Thái, nhà ai cũng có chõ xôi, đi kèm cùng chiếc Ninh đồng (có hình trụ, dạng phễu, thắt nhỏ ở giữa, loe ở phần đáy và phần miệng) có tác dụng như là một nồi hơi cung cấp hơi nước nóng để làm chín gạo nếp hoặc thức ăn ở trong chõ.

Không những vậy, chõ xôi, ninh đồng còn tượng trưng cho một món quà rất quý không thể thiếu mà các bậc cha mẹ người Thái chuẩn bị cho con trai khi trưởng thành, xây dựng gia đình riêng.

Với người Thái, làm nhà là phải có cái ninh, cái chõ. Khi con trai lấy vợ, ra ở riêng bố mẹ nào cũng phải sắm cho con cái ninh, cái chõ như của hồi môn.  Và mẻ xôi đầu tiên sẽ được nấu ngay tại ngôi nhà mới của người con trai, con dâu, mong muốn bếp lửa bên nếp nhà sàn sẽ luôn đỏ lửa, ấm cúng, no đủ, hạnh phúc.

Cái chõ không chỉ dùng để xôi cơm, bất cứ rau, măng, củ, quả nào phù hợp với món xôi, hấp đều dùng đến chõ xôi cách thuỷ. Nên mỗi gia đình người Thái đều không thể thiếu được cái ninh, chõ xôi

Trước đây, chõ xôi được đục bằng gỗ to nguyên khối, loại gỗ dẻo, không nứt nẻ, vênh cong (người Thái gọi là mạy tin pết), đục khoét thủng bên trong, thành chõ mỏng, mịn cả bên trong và bên ngoài. Chõ hình tròn, đáy nhỏ hơn miệng.

Tuy nhiên, hiện nay, do khan hiếm gỗ và mất rất nhiều thời gian để hoàn thiện một cái chõ gỗ, trong khi không phải ai cũng biết đục loại chõ này, bà con đã sáng tạo đan chõ xôi bằng tre nứa thay thế chõ gỗ, vừa đơn giản, tiện dụng, thân thiện với môi trường, giá lại rẻ hơn so với chõ gỗ.

Tuy nhiên, không phải ai cũng biết đan chõ, vì cần sự khéo tay, kỳ công từ việc chọn tre nứa, chẻ lạt, phơi lạt, đến việc đan, hoàn thiện cái chõ.

Để đan chõ tre thì phải chọn cây tre nứa (Mạy Mây) gióng dài, thẳng, cây tre già, không bị mối mọt, không bị cụt ngọn. Tre được mang về chẻ thành lạt, vót, đan thành 2 lớp: lớp ngoài chẻ tre sợi bé, phải đan rất công phu, đảm bảo về hình thức, bền, đẹp; lớp trong chẻ lạt sợi to, cứng hơn lớp ngoài nhưng cũng phải vót thật mịn, để cơm khi đã xôi chín, dẻo không bị dính chõ.

Riêng lớp giữa được lót bởi một lớp bao dứa sạch, hoặc lớp vải để giữ nhiệt. Cho nên, để đan hoàn thành một cái chõ bình quân cũng phải mất từ 2 đến 3 ngày. “Chõ gỗ làm rất khó, chỉ có đàn ông con trai mới làm được. Còn chõ nứa gọi là “ hay môi”, chõ này dùng ống nứa to, thẳng được đục thông 2 gióng thành một, dùng để xôi cách thuỷ các loại rau măng củ, quả.

Đối với chõ bằng gỗ, nếu lâu ngày không dùng dễ bị nứt nẻ, chính vì thế bây giờ bà con đã biết đan chõ bằng tre nứa, vừa tiện dụng, vừa dễ làm, dễ tìm vật liệu để đan, không ảnh hưởng đến cây gỗ to trong rừng.

Đi kèm với cái chõ xôi, phải có vỉ lót chõ được đan bằng tre mềm mỏng, có hình tròn, được đặt vào bên trong, dưới đáy chõ để khi đổ gạo vào xôi, hạt gạo không lọt xuống ninh được, mà hơi nước vẫn có thể bốc lên từ miệng ninh, làm chín gạo đã được ngâm sẵn trước khi xôi.  

Khi xôi cơm hoặc thức ăn, chỉ cần đổ lượng nước vừa đủ ngập khoảng 7-10 cm trong ninh và phần miệng loe của ninh cũng đổ nước gần đầy. Khi đó chỉ việc đặt chõ xôi lên trên chiếc ninh, đặt ninh lên bếp để đun.

Những chiếc chõ xôi dù được đục từ gỗ, hay đan bằng tre, đã góp phần tạo nên những hình ảnh rất riêng chỉ có ở vùng cao./.

Cùng xem một số hình ảnh về chõ xôi của người Thái Tây Bắc:

3Chõ xôi được đan từ tre

Chõ xôi bằng gỗ

Đáy chõ có 2 thanh gỗ chữ thập để đỡ nẹp tre

Nẹp tre đặt lên 2 thanh gỗ chữ thập ở đáy chõ gỗ để xôi cơm và thức ăn

Chõ gỗ được đan bằng tre đã có mặt ở các quầy hàng

Tòng Đức Anh/VOV Tây Bắc