Trong tín ngưỡng, then là một loại hình diễn xướng âm nhạc dân gian, nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin then ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành. Còn trong sinh hoạt văn hóa ở bản làng, cộng đồng người Tày, Nùng, Thái dùng lời then để phản ánh cuộc sống lao động sản, sự đổi thay của quê hương đất nước và ca ngợi tình yêu đôi lứa….

Nghệ nhân ưu tú Phạm Văn Quang, giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc cho biết, hát then vốn là sản phẩm sáng tạo của rất nhiều thế hệ đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái. Ban đầu chỉ dùng trong các nghi lễ tín ngưỡng, tâm linh, nhưng đến nay đã có nhiều dòng then phổ biến rộng rãi trong cộng đồng:

Từ niềm đam mê nghệ thuật hát then, những năm trở lại đây, nhiều nghệ nhân, nhạc sỹ đã miệt mài tìm kiếm những điệu then cổ để gửi đến những người yêu ca hát. Không chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, biên soạn, các nghệ nhân, nhạc sỹ còn sáng tác, đặt lời cho những làn điệu then.

Ở vùng Tây Bắc, then của người Thái (nhất là nhóm Thái trắng) có từ rất lâu đời, hát then không chỉ giải quyết vấn đề tín ngưỡng, mà còn răn dạy con người; ngợi ca cái hay cái đẹp, phê phán thói hư tật xấu; thể hiện tình yêu đôi lứa… Vì thế theo Nghệ nhân Mào Văn Ết ở phường Thanh Trường, thành phố Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên then cổ chỉ những người có tâm căn theo nghề thực hành trong các nghi lễ tín ngưỡng, còn lớp trẻ đã tiếp thu, soạn lời mới để phù hợp với đời sống mới.

Từ việc chỉ thực hành trong đời sống tín ngưỡng tâm linh như mừng thọ, cầu phúc, cầu an, cúng mụ, hiện nay nhiều bài then cổ đã được các nghệ nhân đưa lên sân khấu trình diễn. Qua đó đã làm phong phú thêm nghệ thuật diễn xướng của then. Đến với Liên hoan hát then đàn tính toàn quốc lần thứ  VII tổ chức tại Làng Văn hóa các Dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) nghệ nhân Chu Thạch ở xã Hà Lang, huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang đã thể hiện bài then cổ Bụt giả vờ chết được nhiều người khen ngợi.

Cùng với những làn điệu then mới, các bài then cổ, ngoài thực hành trong nghi lễ hiện đồng bào đã lựa chọn nhưng đoạn hay nhất, có ý nghĩa nhất để trình diễn lên sân khấu. Tất cả những lời then đó như cuốn sách sử ghi lại mọi biến cố, từng nấc thang trong diễn biến tâm trạng của con người, đôi khi khắc họa lại cuộc sống sinh hoạt cộng đồng, cá nhân sâu sắc.

Trải qua quá trình hình thành và phát triển, hát then đã trở thành loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian kể chuyện tín ngưỡng bằng âm nhạc vừa mang yếu tố tâm linh vừa mang yếu tố văn hoá nghệ thuật bởi nó  là sự tổng hoà nhiều môn nghệ thuật và phong tục như hát, múa, đàn. Hơn nữa di sản văn hóa then đã đem lại sự bình an, niềm vui, niềm lạc quan trong cuộc sống của cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở nước ta.