Thŭn 1941, krah čư̆ dliê nah yŭ čar Quảng Ngãi, phung Prăng mdơ̆ng “Căng an trí” Ba Tơ – jing anôk krư̆ kđăl phung kahan cách mạng. Mơ̆ng sang mnă anei yơh hlŏng jing leh anôk phŭn kơ bruă cách mạng mơ̆ng lĭng kahan alŭ wăl 5 jhŏng ktang.

Bruă Đảng “Căng an trí” Ba Tơ mâo mkŏ mjing, bi klin jih jang mnuih cộng sản jhŏng ktang hur har. Hrue 11/3/1945, klei kgŭ krŭ kdơ̆ng Ba Tơ tŭ jing, hrue  12/3/1945 mphŭn mkŏ mjing êpul kahan mblah dêč Ba Tơ hŏng klei ƀuăn: “Săn asei mlei kyua lăn čar”.

Êlah pui mơ̆ng Ba Tơ đĭ lar leh hlăm tar kwar krah: Êpul kahan mblah Vũ Hùng (ti Quảng Nam hđăp); Êpul kahan čŏng răng mgang Diêu Trì (ti Bình Định hđăp); Êpul kahan čŏng răng mgang Tuy Hòa (ti Phú Yên hđăp); Êpul čŏng răng mgang mơ̆ng mnuih mă bruă Hòn Khói (ti Khánh Hòa) lehanăn Êpul čŏng răng mgang mnuih mă bruă blôk Ca-da ti Daklak…

Hrue 16/10/1945, kdrăm krŭ kdơ̆ng alŭ wăl 5 mâo mkŏ mjing, mâo jih jang dŭm čar Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum, Gia Lai hđăp. Anei jing klei kruak knăl kơ klei mphŭn mkŏ mjing, pŏk êlan kơ klei bi blah mơ̆ng kahan alŭ wăl 5 jhŏng ktang. Mơ̆ng dŭm êpul kahan mblah dêč tal êlâo hlŏng truh kơ dŭm êpul prŏng hĭn jing kahan alŭ wăl 5 jing leh êpul knơ̆ng hlăm klei jih jang mnuih ƀuôn sang kgŭ kdơ̆ng.   Đại tá Võ Văn Minh, jing knuă druh mơ̆ng Trung đoàn 803 êlâo dih lŏ yăl dliê:

    “Hlăm klei bi blah kdơ̆ng hŏng Prăng, krĭng mrô 5 jŭm gah găn roh kwar dar. Klei hdĭp lĭng kahan lĕ hlăm klei dleh dlan êdi. Amâo mâo phao ktuang, amâo mâo braih huă, mnuih ƀuôn sang bi ư̆ ăn, đru kơ lĭng kahan mâo êsei huă pioh bi blah. Hlăm klei bi blah, mă phao ktuang mơ̆ng phung roh pioh lŏ bi blah”.

Hlăm klei bi blah kdơ̆ng hŏng Mi, kahan alŭ wăl 5 jing leh alŭ wăl tal êlâo bi blah hŏng roh plah ala. Mơ̆ng anăn, krĭng bi blah anei jing leh krĭng bi knăl kơ ai tiê mnuih ƀuôn sang bi kdơ̆ng hŏng roh, sa hdră êlan bi blah kbiă hriê mơ̆ng klei mĭn mnuih ƀuôn sang, mâo đru leh kơ hdră êlan bi blah yan mnga thŭn 1975, mâo sua wĭt klei êngiê kwar dhŭng, mhluh lir lăn čar. Trung tướng Nguyễn Trung Thu, khua knơ̆ng kiă kriê kahan alŭ wal 5 êlâo dih, lŏ bi hdơr;

 “Bruă Đảng kahan alŭ wăl 5 lehanăn knơ̆ng kiă kriê kahan alŭ wăl 5 mâo hdră mkŏ mjing krĭng bi blah kdơ̆ng hŏng Mi. Drei mkŏ mjing êpul prŏng čiăng kwang dar, ksŭng mblah hlăm dŭm boh kđông kahan roh, msĕ si êpul kahan knhăk, kahan hgăm, hŏng klei mjêč pral ksŭng mblah. Krĭng bi blah hŏng Mi jing yuôm bhăn hĭn, anăn jing kdrăn bi blah alŭ wăl 5 lar truh kơ alŭ wăl bi blah  mkăn”.

Leh hrue lăn čar mâo klei êngiê, êpul kahan alŭ wăl 5 mđing mghaih msir boh mơ̆ng klei bi blah, mkŏ mjing klei hdĭp mda, kih mdoh êpul FULRO, răng mgang knông lăn nah yŭ dhŭng  lehanăn bruă čuăn hŏng tač êngao. 10 thŭn đru kơ ala čar riêng gah (1979-1989) jing êwang êlan dleh dlan, ƀiădah bŏ hŏng klei kdrăm k’ah. Dŭm pluh êbâo čô knuă druh, lĭng kahan alŭ wăl 5 mđrăm mbĭt hŏng lĭng kahan lehanăn mnuih ƀuôn sang Campuchia bi rai êpul kahan roh klah đuĕ, mkŏ mjing bruă sang čư̆ êa, bi kjăp êpul lĭng kahan, đru mnuih ƀuôn sang rŭ mdơ̆ng lehanăn mđĭ kyar klei hdĭp mda, dhar kreh lehanăn yang ƀuôn.

Dôk ƀuh klei jing mơ̆ng “kahan alŭ wăl 5” săn asei mleih hlăm krah klei huĭ hyưt, tui duah, dŏng đru mnuih ƀuôn sang hlăm dŭm gưl êa lip, kluh lăn msĕ si ti Trà Leng, Phước Lộc (2020); đru mnuih ƀuôn sang hlăm klei êa lip prŏng ti Đà Nẵng (2022); jih ai tiê ba akŏ hlăm bruă mdrơ̆ng hŏng klei ruă tưp Covid-19… bi edah leh ai tiê jăk siam hŏng mnuih ƀuôn sang, đru bi kjăp bruă kđi čar, mbŭ hlăm klei bi đru mơ̆ng mnuih ƀuôn sang răng mgang lăn čar hŏng klei kjăp.

80 thŭn leh êgao, mâo lu phung lĭng kahan mơ̆ng alŭ wăl 5 săn asei mlei, tuh êrah mčah klang hlăm kdrăn mblah. Truh 204.567 čô êngiă asei, 100.815 čô kahan êka êkeh, mjing leh knhuah gru kdrăm k’ah mơ̆ng êpul kahan alŭ wăl 5 jhŏng ktang. Lu knuă druh, kahan alŭ wăl 5 jing leh khua kahan prŏng, kiă kriê bruă prŏng hlăm Đảng, knŭk kna, lehanăn hlăm lĭng kahan.

Trung tướng Lê Ngọc Hải, Khua knơ̆ng kiă kriê kahan alŭ wăl 5 lač, 80 thŭn leh mkŏ mjing, bi blah lehanăn đĭ kyar, kahan alŭ wăl 5 lŏ dơ̆ng čuê knhuah gru jhŏng ktang, mkŏ mjing êpul lĭng kahan yang ƀuôn kjăp ktang kluôm ênŭm thâo ba anăp.

    “Grăp čô knuă druh lĭng kahan alŭ wăl 5 kjăp nanao ai tiê klei mĭn, amâo mâo rŭng răng ôh ti anăp klei dleh dlan, mjing nanao ai ktang dưi mghaih msir, lehanăn dưi bi kdơ̆ng hŏng jih jang klei mĭn amâo mâo djŏ, klei bi roh, lŏ bi kjăp ai tiê klei mĭn pô knang kơ klei Đảng kiă kriê, tui nao hlăm hdră êlan yang ƀuôn ngă phŭn êngiê kơ lăn čar. Kahan alŭ wăl 5 mâo nanao klei đăo knang, păn kjăp phao ktuang, bi leh bruă kčah jao, đru rŭ mdơ̆ng lehanăn răng mgang lăn čar Việt Nam yang ƀuôn ngă phŭn êngiê.”

 80 thŭn leh êgao, klei ƀuăn “Săn asei mlei kyua lăn čar, mơ̆ng êpul kahan blah dêč Ba Tơ hlăk anăn, ăt dôk jing kbong pui trơ̆ng, bi lar nanao hlăm ai tiê phung mda asei ară anei hlăm knuă druh lĭng kahan alŭ wăl 5 čih leh dŭm hla pŏk hƀuê ênuk kdrăm k’ah hlăm ênuk ară anei, bi năng jing lĭng kahan Awa Hô”./.