Bi Mai Thị Nhung (44 sơnam), cau tờm suơn kơphe jŏ nam tàm thôn 9, xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, càr Dăk Lăk yal, hìu bơnhă bi geh 2 lồ kơphe. Lài do, tŭ tam kơphe jat broă lơh ờs mờng, pah nam priă lơh geh bơh suơn kơphe ờ huan uă.

Bơh nam 2015, tŭ tus bal tam kơphe jat tơl khà 4C (Ală jơnau pal jat bal ai mpồl bơtiàn tam kơphe in mờ 12 jơnau pal jat, 45 broă lơh mờ 3 kâp lơh jat) ngui jơnau git wă, măi mok pa nàng tam kơphe kơ̆ kơljap, priă lơh geh hìu bơnhă dê kơ̆ kơljap rlau. Jơh ală phan lơh gơs ndrờm geh mpồl lơh sa kă bro blơi mờ giă jơnhua.

Tŭ tus bal broă lơh, bơdìh mờ broă geh tus bal ală ơdŭ bơto pơlam, geh lòt sền uă broă lơh tam kơphe kơ̆ kơljap. Priă tă bơh sơn rờp bè ồs đèng, dà ƀồm, phơng ơn, sơnơm gơmù uă ngan. Bơdìh mờ broă dong tam kơphe kơ̆ kơljap den làng bol lơh broă sa gam git ngui ală sơntìl kơphe pa, geh tai mờng chài tam pa wơl kơphe mờ tam bơrlŭ mờ tờm tiêu, sầu riêng,… geh cồng nha tàm suơn kơphe.

Jat bi Nhung yal, kung tàm bă ù 2 lồ mờ broă rơndap lơh do, priă lơh geh ờ mìng gơguh tai bơh 30 tus 40% pơndrờm mờ lài hơ̆ mờ gam tơnguh bơta li la bè tiah ơm kis tai. Tơrmù uă ngan bơta ơnòng kơn jơ̆ bè priă jền bơcri ai suơn kơphe in. Mờ kung tơrmù jơh bal mờ khà tuh tơlik phan ƀơ̆ tai.

Mờ mờng chài tam kơphe he dê, bi Nhung là dùl tàm ală cau tờm suơn geh bơngă pin dờn, at gơnoar broă atbồ mpồl cau lơh broă sa geh 90 nă cau, tam kơphe kơ̆ kơljap tàm ƀòn lơgar. Bơh bơta geh ngan tam kơphe kơ̆ kơljap mờ geh cồng nha, ùr tờm suơn kơphe do là cau lơh gơ rề ală bơta niam nàng làng bol lơh broă sa in sơlơ tơnguh tai lơh sa, bal mờ gơp tơnguh priă lơh geh tàm ƀòn tờm he dê.

Ală tềl tơnggŏ niam ngan bè giă kơphe lồi nam, priă lơh geh hìu bơnhă dê digơlan jơnhua rlau mờ pah nam. Bi Nhung chờ hờp pà git: “Lài do, priă lơh geh dùl nam mìng geh kơphe là bơh 250 tus 300 tơlak đông lơm gời, mơya tơnơ̆ do geh tam gơl sơntìl geh cồng nha rlau mờ git bơta chài tam bơrlŭ phan den tàng priă lơh geh geh nam gơguh tus bơh 700 tus 800 tơlak đông. Kờp dŭ nam do, digơlan priă lơh geh rlau 1 tơmàn đông, cồng nha lơh geh bè hơ̆ mơya giă kơphe kung gam gơguh jơnhua, nam do, giă tac jơnhua mờ nam lài uă rlau”.

Kung tus bal tam kơphe kơ̆ kơljap jat tơl khà 4C bơh nam 2011, ồng Lý Thông Hạ, atbồ dùl mpồl 120 nă cau lơh broă sa tàm ƀòn drà dềt Di Linh, kơnhoàl Di Linh, càr Lâm Đồng yal: kờp jơh bă ù mờ mpồl gam tam kơphe mờr 120 lồ, pah nam lơh gơlik khà kơphe geh bơh 800 tus 900 tấn.

Lài do, broă ơn phơng, ƀồm drà ndrờm jat mờng kwèng ờs mờng bơh sền trồ tiah mơya tŭ tus bal broă lơh mờ ngui broă lơh tam kơphe kơ̆ kơljap, làng bol lơh broă sa ndrờm git đal git bè khà, cih wơl khà phơng, sơnơm, dà ƀồm,… nàng ờ gơtìp pơhì pơhà.

Bơdìh hơ̆ tai, làng bol lơh broă sa gam ngui kơmhò plai kơphe nàng lơh phơng hữu kơ. Broă lơh do ờ mìng dong tơrmù uă ngan priă tă blơi phơng ơn, mờ gam dong sền gàr tiah ơm kis tai. Kờp bal pah nam, mìng is priă blơi phơng ơn, mpồl ồng Lý Thông Hạ dê neh tềm pềr geh mờr 10 tơlak đông dùl lồ: “Lài do, pah dơ̆ ƀồm dà kơphe in den làng bol tam pìt dà, bơh đang kơryan wơl, đah hơ đơm den ờ suk, lơh gơbàn tus broă roh bơta lơngăp lơngai, rơndap tap sèng, lơh gơ rềng tus nùs nhơm ƀòn lơgar. Mơya tŭ do, làng bol neh git sền sơ wì rơyas bè lơi nàng đal git khà dà ƀồm kàr lơi… mờ khà phơng jơm bơh è phan ròng tŭ do kung ờ uă, làng bol ngui kơmhò kơphe nàng jơm vi siñ lơh phơng ơn tờm kơphe in”.

Jat Ƀộ Broă lơh sa mờ Bơtàu tơnguh ƀòn lơgar pà git, tus jơh nam 2023, neh geh rlau 21 rbô hìu bơnhă lơh broă sa tam kơphe tơl khà kơphe dunia 4C. Tàm hơ̆, rlau 17 rbô hìu bơnhă lơh broă sa tus bal jơh nùs ngan. Mờ kung geh rlau 355 rbô dơ̆ làng bol lơh broă sa geh bơto pơlam bè tam kơphe kơ̆ kơljaơ jat tơl khà 4C, tàm hơ̆ rlau 35% dơ̆ tus bal là cau ùr lơh broă sa.

Tam kơphe kơ̆ kơljap jat tơl khà dunia 4C neh dong broă lơh sa gơguh wơl tàm broă tam kơphe, wèt tus bơta bơtàu tơnguh kơ̆ kơljap bơh gah lơh kơphe dê kung bè tơnguh bơta niam rài kis bơh mpồl bơtiàn làng bol lơh broă sa tam kơphe dê.

Ồng Phạm Phú Ngọc, Kwang atbồ Broă lơh Nescafé Plan tiah Tây Nguyên pà git: tam kơphe kơ̆ kơljap gam cèng wơl ală cồng nha niam ngan bè cồng nha lơh sa ai làng bol lơh broă sa in, ai tiah ơm kis in mờ dong tơrmù ƀà phan ƀơ̆ tuh tơlik. Mùl màl, ală hìu bơnhă gam tềm pềr bơh 40 tus 60% khà dà ƀồm pơndrờm mờ lài do, ndrờm mờ tềm pềr khà dà hùc ai 1 tơlak nă cau in pah nam, tơrmù geh 20% khà phơng hóa họk, sơnơm tu hóa họk.

Broă lơh do ờ mìng tam gơl bồ tơngoh git wă tàm broă tam kơphe mờ gam lòt bal pah ngai mờ tơl tờm kơphe, tơnguh priă lơh geh cau lơh broă sa in, tơnguh bơta pràn tàm pơrlòng kơphe Việt Nam mờ sền gàr tiah ơm kis: “Broă lơh do gơ krơi dồ êt là ờ mìng lơh 2, 3 nam tŭ jơh kes priă den ơm wơl mờ là lơh jŏ jòng. Tŭ lơh den ờ geh bơta bơt bơtàu broă lơh ràng tơlik ndrờm bè yă tiah gam lơh. Mờ bol hi geh bơta kơlôi sơnơng, lùp sền jơh gùt ù tiah, nàng sền bơta geh ngan làng bol lơh broă sa tam kơphe bè lơi. Tơnơ̆ hơ̆, jattàm ală broă lơh niam ngan rlau ơh nàng lơh gơs suơn tàm pơn drờm, hơ̆ sồng jà ală cau lơh broă sa ndai tus nàng bơto. He ờ bơklơn cau lơh broă sa mơya cau lơh broă sa khi kờñ lơh is lơh jat”.

Tơngai lài, broă lơh Nescafé Plan tàm Việt Nam neh pơgồp bơnah tam gơl bơta niam rài kis bơh cau lơh broă sa tàm ƀòn lơgar dê, tơnguh bơta niam mờ priă lơh geh ai kơphe Việt Nam in. Tus tŭ do, broă lơh pơn jat tai wèt tus jơnau kờñ ai Việt Nam gơ gơs là anih tàm pơndrờm ai kơphe Robusta dunia in.