Tàm tơngai prang duh soat dà dờng ngan, tŭ ală suơn kơphe gùt dar ro jơh den 2 lồ kơphe bơh hìu bơnhă ồng Nguyễn Ngọc Bích dê ơm tàm ƀòn Kép, xã Ia Mơ Nông, kơnhoàl Chư Păh, càr Gia Lai kung gam gơs tơlir niam ngan. Rlau 3 nam lài, ồng neh rơcang lài tă priă lơh gùng ƀồm dà tềm pềr mờ lơh 2 nơm tơnau dă ƀàk ờ gơ jồp, gơtudi dơng mờr 3 rbô khối dà tàm suơn tơn: “Ƀồm dà bè do den tŭ tờm chi geh tềl tơnggŏ ờ tơl dà den añ mìng pờ bơh 1  tus 2 jơ là di. Sơlơ ngai den dà sơlơ ờ huan geh, mờ ƀồm dà tềm pềr bè do den cồng nha lơh sa niam ngan”.

Bi Vi Văn Tiến, cau mờng tờ tơnau dă ƀàk ờ gơ jồp tàm ală càr Tây Nguyên pà git, kàl prang duh soat dà nam do uă suơn sầu riêng, kơphe bơh làng bol lơh broă sa dê neh geh dong kis kơnờm ală tơnau đơ dà bơh kàl mìu. Ală tơnau bè do priă tă lơh ờ kas, mơya cồng nha cèng wơl den uă ngan: “Tơnau dơng 1 rbô khối dà geh priă tă lơh pơgap bơh 30 tus 35 tơlak đông. Bơta niam gơ dê là gơtùi đơ dà mơya ờ gơ jồp, khà kơ̆ uă, tus pơgap 10 nam”.

Sơlơ tơnguh đơ dà kàl mìu nàng ngui ai kàl prang in là jơnau sồr ngan ngồn ai broă lơh sa suơn sre bơh Tây Nguyên dê in. Bàr, pe jơnau bơceh lơh neh mờ gam geh ală càr lam lơh tàm ală tiah gơtìp tam cah uă, tiah ờ gơtùi tă priă lơh ală broă lơh bơtơt rbòng dà dờng.

Tàm càr Lâm Đồng, bơh 8 nam lài, càr do neh lam lơh Rơndap broă lơh dong kờl lơh ală tơnau dà dềt drơng broă lơh ƀòn lơgar pa. Làng bol tờ tơl nơm tơnau ơnàng bơh 500 thơk vuông, bơta pràn dơng dà 1 rbô 500 khối rơp geh càr dong kờl 50% priă tă lơh. Tus tŭ do, rơndap broă lơh neh tờ geh mờr 3 rbô tơnau dà drơng jơnau kờñ ƀồm dà ai mờr 12 rbô lồ chi tam in. Là dùl tàm ală hìu bơnhă geh dờp kuơ bơh rơndap broă lơh, ồng Phùng Văn Tĩnh, ơm tàm thôn Phúc Thọ 2, xã Tân Hà, kơnhoàl Lâm Hà, càr Lâm Đồng chờ hờp pà git: kơnờm geh 2 tơnau dà đơ dà bơh kàl mìu, 2 lồ kơphe tàm dòr bơnơm bơh hìu bơnhă ồng dê neh ờ rơngòt ờ tơl dà ƀồm: “Dà ƀồm bol hi dê tàm do ai bơh 2 tiah. Dùl là ai dà ƀồm bơh dà dờng, dà croh. Dơ̆ 2 là tềng dòr bơnơm bol hi tờ tơnau mờ ƀồm dà nàng dơng prap, drơng broă ƀồm suơn he in”.

Tàm càr Dăk Nông, gah lơh broă geh gơnoar gam lơh rơndap broă lơh rlau 200 tơmàn đông, bơt lơh 10 tơnau dơng dà tàm dà croh Ea Diêr, kơnhoàl Cư Jút. Ồng Lê Trung Kiên, kwang atbồ Ci kụk Bơtơt rbòng dà càr Dăk Nông pà git, tŭ ală bơtơt dơng dà geh lơh gơs, 3 rbô lồ chi tam rơp geh tơl dà ƀồm: “Broă lơh do là 10 bơtơt dơng dà tàm dà croh nàng drơng broă lơh sa in. Kuơmàng là gơ dipal mờ ù tiah tam phan rah rài, tàm tơl tiah dềt, den tàng broă lơh bơtơt rbòng dà dềt ai mpồl hìu bơnhă in là dipal”.

Pal đơs nền là, Tây Nguyên geh 6 nhai kàl prang, kal ke bè dà, mơya gơ là bơta ƀuơn geh is gơ wèt mờ chi tam. Jat Tiến sĩ ồng Trần Vinh, atbồ ing Viện Khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên pà git, chi tam jŏ nam, chi sa plai gơ lì bơkàu, tơt plai tàm kàl prang duh, kờñ geh dà ƀồm mơya rơngòt ngan trồ mìu. Dilah gơtìp trồ mìu den khà tơt plai gơmù, rơp là jơnau lơh gơbàn tơnhàu ờ geh. Mơya dilah tơl dà ƀồm, sơlơ trồ tơngai duh, bơkàu mờ plai sơlơ ƀô thồm, bơkah, kàl prang rơp lơh gơlik “kàl niam” ai Tây Nguyên in. Tiến sĩ ồng Trần Vinh mblàng lơh loh: “Kơphe, tiêu, sầu riêng, chi sa plai gơ kờñ pal geh kàl prang. Ngan là Tây Nguyên geh 6 nhai kàl prang là bơta ƀuơn ngan nàng chi tam in lì bơkàu, gàr niam bè bơta siñ họk ai ală bơta chi tam hơ̆ in lìt bơkàu, tơt plai. Dilah Tây Nguyên geh 3 nhai kàl prang lơm gời den digơlan neh ờ geh uă bă ù tam chi tam bè do. Kàl prang mơya sồr pal geh dà ƀồm, ờ geh tơl dà den rơp ờ geh cồng nha”.

Khà mìu tàm Tây Nguyên mờr 1 rbô 800 mm, kờp jơh khà dà mờr 100 tơmàn khối pah nam, sơrlèt rlau jơnau kờñ ƀồm dà bơh 2 tơlak lồ chi tam dê. Mơya 90% khà dà gơ ơm tàm 6 nhai kàl mìu (bơh nhai 5 tus nhai 10). 6 nhai kàl prang (bơh nhai 11 tus nhai 4 nam tơnơ̆) dà là bơta kal ke ngan. Tơngai lài, uă dơ̆ pơrjum bè bơta tơl dà drơng bơtàu tơnguh lơh sa – mpồl bơtiàn tiah Tây Nguyên in geh lơh. Bulah bè hơ̆, jơnau tam pà ring tàm broă ngui dà kung gam sùm jòi gùng dà bơsong.

Tŭ broă rơndap ù tiah, bơcri priă ring bal lơh bơtơt rbòng dà ai Tây Nguyên in kờñ pal geh priă jền uă ngan mờ uă tŭ tơngai den bơh bơta geh ngan, broă ƀuơn lơh rlau là dong kờl, hòi jà làng bol lơh broă sa, mpồl hìu bơnhă, hợp ták xã tờ tơnau dà drơng broă lơh sa in, ngui ală broă lơh ƀồm dà tềm pềr. Bơta do ờ mìng gơtùi hòi jà bơta tă pơgồp priă jền bơh làng bol, mờ gam dong tam gơl mờng kwèng sơngka sền gàr chi tam mờ pơgồp bơnah lơh ală tiah tam phan jat rơndap ù tiah.

Tàm Pơrjum gùt lơgar pơlam mờ sồr lơh jat Nghị quyết sồ 23 bơh Ƀộ Cíñ trị dê bè gùng dà bơtàu tơnguh lơh sa – mpồl bơtiàn mờ sền gàr dà lơgar, sền gàr lơngăp lơngai tiah Tây Nguyên tus nam 2030, broă rơndap lơh tus nam 2045, Tổng Ƀí thư ồng Nguyễn Phú Trọng đơs nền, tiah Tây Nguyên bơtàu tơnguh ờ hềt dipal mờ bơta pràn, bơta ƀuơn. Ngui bơta jak chài măi mok, tam gơl pa, bơceh lơh tàm lơh sa suơn sre ờ hềt geh sền gròi dipal. Brê geh is gơtìp gơmù jơh bal bè bă brê mờ bơta niam. Dà pơhìn soat, bơta trồ prang dờng soat dà gơlik geh nisơna.

Bơh bơta jat sền, kơlôi sơnơng nền nòn, Ƀộ Cíñ trị mờ kwang đơng lam bồ dờng ngan rlau jơh Đảng dê neh đơs 2, 3 bơta ờ niam bè phan kuơ geh is brê, lơh sa suơn sre, dà mờ bơta trồ prang dờng soat dà tàm Tây Nguyên. Bơh hơ̆, Tổng Ƀí thư ồng Nguyễn Phú Trọng sồr: “Lơh ngan tus nam 2030, Tây Nguyên là tiah bơtàu tơnguh mhar, kơ̆ kơljap kơnờm tàm lơh sa tơlir, tàm pơdar. Bơtàu tơnguh lơh sa suơn sre geh cồng nha uă, kơnờm tàm bơta jak chài măi mok, tam gơl pa bơceh lơh, lơh gơs 2, 3 bơta phan bơna bơh suơn sre dờng, geh mat kă bro dunia, gơ jat bal mờ ală anih tờm lơh gơlik phan. Tiah kis brê, ngan là brê bồ tô mờ li la siñ họk geh prap gàr mờ bơtàu tơnguh, bơta tơl dà geh gàr niam”.

Tây Nguyên geh rlau 2 tơlak lồ ù lơh sa suơn sre, uă ngan là ù pơrhê bazan mƀùr, lơh gơs ală tiah mờng tam chi tam jŏ nam mờ chi sa plai, ai priă jền lơh geh bơh tac hờ lơgar ndai uă ngan tàm tiah do mờ tàm dunia. Mơya lơh sa suơn sre – dùl gah tờm lơh sa bơh tiah Tây Nguyên dê mờ git nđờ tơlak hìu bơnhă lơh broă sa kung gam gơtìp kal ke tài bơta ờ tơl dà tàm kàl prang.

Làng bol mờ gơp bơyô kờñ iat jơnau cih dơ̆ 1 dan pờ jat gùng link tơnơ̆ do:

https://vov4.vov.vn/kho/broa-loh-sa-nha-nong/rot-jonau-cih-tay-nguyen-ro-konran-loh-be-loi-nang-kal-prang-duh-go-gos-kal-niam-jonau-cih-do-1-kophe-goguh-gia-jonhua-tro-prang-soat-da-dong-ngan-450686.vov4