VOV4.K’ho - Leh ờ niam là bơta geh dùl khà uă protein (albumin) gơtìp roh bơh dà đồm. Bơta do mờng geh sền nàng git kòp sơnrờp ngan tàm kơnòm dềt tàm sơnam bơh 1 tus 10 sơnam. Di lah gơtìp kòp do, kơnòm dềt geh gơtìp gơprồ tàm ờ uă bơta tàm să jan mờ di lah ờ gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ, leh ờ niam geh lơh kơnòm dềt gơtìp uă bơta ờ niam, lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt dê.

Tơngai pa do, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên neh dờp mờ sơm kòp uă ngan kơnòm dềt geh tơngŏ ờ niam leh. Tàm hơ̆ geh uă kòn dềt gơtìp wơl sùm uă dơ̆ lơh bơta pràn kơl dang să jan kơnòm dềt gơtìp ờ niam uă ngan. Mò Nguyễn Thị Mai, mò tờm bơh dùl nă kòn dềt deh nam 2007, kis tàm kơnhoàl Lăk, càr Dăk Lăk pà git: mè bèp kòn do lòt lơh broă tàm tiah ngài, den tàng pal pơyoa kòn mờ mò in sền gàr. Pơgăp mờ do 2, nhai 3, kòn do gơtìp gŏ as muh măt, tơnơ̆ mờ hơ̆ as jơh gùt să. Tài mè bèp ơm tàm tiah ngài den tàng mò pal cèng sao mŭt piam tàm hìu sơnơm nàng sơm kòp. Tàm hìu sơnơm, ală ƀák sĩ đơs sao dềt do gơtìp ờ niam leh. Mò Nguyễn Thị Mai đơs bè broă gơtìp kòp bơh sao: “Sao geh tơngŏ sơnrờp ngan là as muh măt, hơ̆ sồng as tus tàm să. Cau tàm hìu nhă neh cèng sao tus hờ hìu sơnơm nàng sơm kòp, tơnơ̆ mờ 1 tơngai tài rài kis hìu nhă gơtìp kal ke den tàng lòt sơm kòp rê 2 nhai den jơh sơnơm, sao pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm dơ̆ 2. Kòp do gơrềng uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan sao, pal sơm kòp jŏ jòng, bơh broă gơtìp kòp di lah ờ sơm di mờ kòp den lơh sao pal jồr mhàm tus jơh rài kis”.

Gam bi Điểu Zen (kis tàn kơnhoàl Tuy Đức, càr Dăk Nông) den pà git: kòn ùr bi deh nam 2016, pơgăp mờ do 4 nhai, gŏ muh măt kòn gơtìp as, jơng tê as, ndul dờng. Tơnơ̆ mờ tŭ kòn geh cèng sơm kòp tàm hìu sơnơm kơnhoàl Cư̆ Jut, ală ƀák sĩ sồr cau tàm hìu nhă pal cèng kòn tus hờ hìu sơnơm tiah Tây Nguyên nàng geh sơm kòp. Tŭ kơno kòn gơtìp ờ niam leh, cau tàm hìu nhă ờ sŭk ngan, bi Điểu Zen yal: “Sơnrờp ngan gŏ muh măt kòn gơtìp as, jơng tê gơtìp as, ndul dờng, cau tàm hìu gŏ mờ cèng tus kham tàm hìu sơnơm kơnhoàl Cư̆ Jut. Sơm kòp tàm do geh 1 poh den hìu sơnơm sồr rê, hùc jơh sơnơm tus kham wơl den hìu sơnơm sồr cèng kòn tus hờ hìu sơnơm tiah Tây Nguyên nàng sơm tai. Kờp tus tŭ do kòn añ neh gơtìp kòp do 4 nhai, añ gŏ kòp do lơh gơrềng uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn añ uă ngan”.

Leh ờ niam là dùl bơta kòp ờ gơtờp, là bơta geh dùl khà uă protein (albumin) gơtìp roh bơh dà dồm. Khà albumin roh do tơl nàng lơh gơmù protein (albumin) tàm mhàm. Protein geh gơdờp gàr dà tàm gùng mhàm. Tŭ khà protein tàm mhàm gơmù ờ uă, dà bơh tàm tiah pòt mờ lơh gơtìp as. As di gơlan gơtìp tàm ală tiah krơi is tàm să bè tàm măt, ndul, tê, jơng mờ tàm ală tŭ krơi is tàm ngai. Tŭ albumin gơtìp roh bơh tàm dà, geh ờ uă protein kwơ màng sơn đan là kháng thể kung gơtìp roh sơl. Kháng thể do kwơ màng ngan nàng să jan gơtùi sơndră mờ vi khuẩn lơh gơtìp kòp, den tàng kòn dềt gơtìp ờ niam leh di gơlan gơtìp mồr uă tŭ gơtìp roh prontein. Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kwang atbồ  khoa Nhi Tổng hợp hìu sơnơm tiah Tây Nguyên pà git: tŭ do kung gam ờ hềt git di pal tài bơta lơh gơtìp bơh ờ niam leh do. “Ờ niam leh là dùl kòp ờ gơtờp, tài geh bơta kal ke bơh ală kháng thể bal tàm ală cầu leh tàm leh kòn dềt. Do là dùl bơta ờ niam gơtìp uă kòp cầu leh mờ geh sơnđan là ờ niam leh. Bè bơta tờm den ờ hềt geh dùl bơta lơi di pal, geh ờ uă jơnau đơs tài gen lơh gơtờp, geh ờ uă jơnau đơs tài broă rơcang sơndră mờ kòp lơh broă uă ir mờ ờ uă bơta ndai bè gơtìp ală vi sinh vật ha là tài să jan gơtờp. Kòp gơtìp tàm kơnòm dềt mờ khà ờ uă, mơya mờng gơtìp kòp tàm kơnòm dềt bơh 1 sơnam tus hờ đơm 10 sơnam. Geh uă bơta gơtìp jroă tàm bơta kòp do”.

Tŭ kòn dềt neh geh sền gŏ kòp ờ niam leh, pal lơh jăt nền nòn broă ai kòn dềt in hùc sơnơm di tŭ, di khà sơnơm, di mờ kơrnoăt geh ai. Tài broă hùc sơnơm di tŭ, di khà geh ai là kwơ màng ngan, geh gơnoar mờ lơh gơrềng uă ngan tus mờ bơta niam sơm kòp mờ brồ guh wơl bơta pràn kòn dềt dê. Bơdìh hơ̆ tai, ală bơta sơnơm sơm kòp ờ niam leh geh uă bơta gơrềng bal, den tàng broă lơh jăt jơnau sơm kòp, lơh jăt broă sền gròi ală bơta gơrềng bal là geh kwơ. Bơdìh hơ̆ tai, broă phan sa ai kòn dềt gơtìp kòp ờ niam leh kung là dùl tàm ală bơta kwơ màng. Ală bác sĩ sơm kòp geh ai sa ală phan sa bơkah kòn dềt in, tàm hơ̆ uă ngan là tơmù sa boh. Jăt jơnau bơto sồr bơh Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kwang atbồ khoa Nhi Tổng hợp hìu sơnơm tiah Tây Nguyên đơs: Cau mè bèp kơnòm dềt pal lơh jăt nền nòn broă sào sa ai kòn dềt in bŭ lah git gơtìp kal ke tàm broă ngui kòn dềt in tài di lah kòn dềt sa den ờ bơkah bơr, kal ke tàm broă sào sa, mơya broă lơh jăt broă sào sa lơh gơrềng uă ngan tus mờ cồng nha sơm kòp mờ kòp bơh kòn dềt dê, den tàng lơh ngan lơh jăt broă sơm kòp sùm mờ broă sào sa di pal ai kòn dềt in. “Ờ niam leh là kòp ờ gơtờp mờ kòp jŏ jòng, den tàng broă sơm kòp pal nền nòn mờ geh lơh nền nòn ngan bơh cau lơh sơnơm bal mờ cau tàm hìu nhă. Lài ngan kơ̆p kờñ ală cau mè bèp tŭ kòp geh tơngŏ bơh kòp ờ niam leh bè ờ hoan lòt đồm, as, đồm ờ ndrờm den pal cèng mơ kòn tus hờ hìu sơnơm nàng geh kham mờ sơm kòp di tŭ. Tŭ neh kham gơtìp kòp ờ niam leh den pal lơh jăt 2 broă, dùl là ngui sơnơm di tŭ, di khà, di mờ kơrnoăt geh ai, tài kòp do pal sơm kòp jŏ ngai mờ sơm kòp di mờ khà sơnơm, di tơngai geh kwơ màng ngan, ală sơnơm sơm kòp ờ niam leh geh uă bơta gơrềng bal den tàng pal lơh jăt broă sơm kòp nền nòn. Tàm hơ̆ uă ngan là pal kah tus mờ broă phan sa ai kòn dềt in, ală bác sĩ sơm kòp geh ai phan sa krơi is nền nòn ngan kòn dềt in bè broă sào sa pal tơmù uă ngan sa boh”.

Ờ niam leh ờ kal ke nàng sền gŏ, mơya geh bơta jŏ jòng mờ di gơlan gơtìp tai. Den tàng, di lah neh gơtìp kòp, cau kòp pal lơh ngan pơgồp bal mờ bác sĩ nàng sền gròi mờ sơm kòp jŏ jòng di mờ broă geh ai. Tài ờ niam leh tàm kơnòm dềt ƀuơn ngan gơtìp wơl den tàng cau kòp là cau dềt pal geh sền gròi nền nòn tàm uă nam. Nàng lơh geh broă do, cau mè bèp mờ cau kòp pal lơh jăt broă sơm kòp tàm hìu sơnơm kung bè broă sơm kòp tàm hìu is nền nòn. Kòn dềt gơtìp kòp pal geh sền gròi ală khà bè tơnguh bơtàu bè ñhoa, ñjơ̆, huyết áp mờ ală bơta xét nghiệm nàng dong kờl sền gròi kòp bè khà mhàm gơmù, protein niệu... mờ ală cau mè bèp pal kah tus tàm broă sền gàr kòn dềt, ai kòn dềt in sào sa tơl, bơsram sră mờ ơm rơlô di pal.

Bè neh yal, tềl tơnggŏ leh ờ niam tàm kơnòm dềt ngòt rngơt ngan tus pràn kơldang să jan, pal geh git gŏ mờ sơm gờñ. Bè hơ̆, lơh bè lơi nàng git gŏ gờñ kòp mờ ală jơnau tơngkah tŭ sơm tềl tơnggŏ kòp do. Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kwang atbồ Khoa kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh yal bè bơta do bơh dơ̆ lùp jơnau đơs tơnơ̆ do, jà...

Dan ƀák sĩ pà git, tềl tơnggŏ leh ờ niam geh ală tềl tơnggŏ bè lơi?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tềl tơnggŏ leh ờ niam geh 4 tềl tơnggŏ tờm, lài ngan là pŭ, pŭ dờng, pŭ kò lơbơn, tŭ klơn gơ mut jrô, sùm gơbàn pŭ tàm àng drim. Dơ̆ 2 là albumin mhàm gơmù, dơ̆ 3 là Chlolesterol tàm mhàm gơguh mờ dơ̆ 4 là khà đạm tàm dà đồm pơgap rlau 50 mg tàm dùl kĭ kơn jơ̆ tàm 24 jơ. Tềl tơnggŏ leh ờ niam là kòp gơ rềng tus bơta pràn ờ bơtờp kòp mờ jŏ nam. Uă ngan tềl tơnggŏ leh ờ niam lài ngan ờ geh bơta lơi tơnơ̆ mờr 4 nhai sơm den kòp bời is. Bulah bè hơ̆, geh 2, 3 nă kơnòm dềt gơbàn wơl sùm kòp, gơ wèt tàm sơnơm, 2, 3 nă kơnòm dềt gơtìp ờ pràn leh pal bơkiar leh halà jồr leh mờ măi, geh 2, 3 nă kơnòm dềt gơbàn ờ pràn leh kơn jơ̆ den digơlan lơh gơbàn chơt să.

Tềl tơnggŏ leh ờ niam sùm lơh gơbàn ngòt rơngơt tàm ală kơnòm dềt lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tềl tơnggŏ leh ờ niam tàm kơnòm dềt sùm jroă, tàm ală kơnòm dềt tŭ kòp pa pa sơn đờm gơbàn mờ geh git gŏ lài 1 sơnam, dơ̆ 2 là ală kơnòm dềt geh git gŏ tơnơ̆ 10 sơnam, dơ̆ 3 là ală kơnòm dềt gơbàn pŭ uă dơ̆, gơ wèt tàm Corticoid, ờ sơm bời jơh tàm ală dơ̆ sơm kơryan halà gàr sùm, ală cau leh ờ niam geh bal mờ lòt đồm gơlik mhàm, bal mờ 2, 3 bơta ờ niam ndai. Kòp do dilah ờ geh sơm den digơlan lơh gơbàn ờ pràn leh, gơ wèt tàm măi mok tus jơh rài kis tơn.

Ƀák sĩ geh jơnau tơngkah lơi gơ wèt tus mờ mè bèp kơnòm dềt tềng đap kòp tềl tơnggŏ leh ờ niam sơl?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Ală mè bèp kah là pal lơh jat nền nòn 2 bơta: Dùl là jơnau sồr sơm kòp, bañ săng tĕ, gàr sùm mờ dơ̆ 2 là broă sàu sa di mờ kòp do. Kòp leh gơ rềng tus uă ngan bơta ndai tàm să jan, broă sơm kòp ờ lơh sùm geh lơh kòp gơbàn wơl mờ pah dơ̆ gơbàn wơl, leh kơnòm dềt dê kal ke sơm rlau mờ gơbàn ờ niam. Leh ờ niam tŭ gơbàn wơl sùm geh bal mờ ală tềl tơnggŏ ndai dilah ờ lơh jat broă sơm kòp, ală tềl tơnggŏ ờ niam geh uă rlau, tŭ hơ̆ bol he ờ mìng pal sơm kòp leh ờ niam mờ gam pal sơm ală jơnau ờ niam ndai tai, lơh gơbàn kal ke rlau. Broă ờ lơh jat jơnau sồr sơm kòp geh lơh kòp leh kal ke sơm rlau, tơnơ̆ do khà gơbàn ờ pràn leh uă rlau, tềl tơnggŏ pŭ geh lơh kơnòm dềt ờ gơtùi tă nhơm, geh uă bơta ờ niam gơ lời wơl rlau, pràn kơldang să jan kơnòm dềt dê tàm broă sơm ờ geh gàr niam. Den tàng, ală mè bèp pal lơh jat jơnau sồr sơm do.

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan

Cau mblàng Ndong Brawl- K'Duẩn