Jăt khà kờp bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk yal, bơh tŭ cau gơtìp kòp HIV sơnrờp ngan geh gŏ tàm nam 1993 tus tŭ do, càr Dăk Lăk neh geh 2 rơbô 192 nă cau gơtìp kòp, tàm hơ̆ geh 1 rơbô 197 nă cau gam kis mờ 518 nă cau neh gơtìp chơ̆t. Tŭ do 15 tàm 15 kơnhoàl, ƀòn drà dờng, ƀòn dờng mờ 179 tàm 184 xã, sơnah ƀòn, ƀòn drà dềt geh gŏ cau gơtìp kòp HIV/AIDS. Ƀòn dờng Buôn Ma Thuột là tiah geh khà cau gơtìp kòp HIV/AIDS uă ngan càr dê, mờ 906 nă cau. Kung jăt Anih tờm gròi sền kòp tê jê să yal, tàm càr Dăk Lăk cau kòp HIV/AIDS tơrgùm mìng tàm 2 mpồl cau, tàm hơ̆ geh pơ-ùr/bơklao/cau gơboh cau gơtìp kòp HIV mờ cau ngir cit ma tuý. Tàm hơ̆, cau klao gơtìp kòp HIV/AIDS geh 70,84%, cau ùr geh 29,16%. Ƀák sĩ Mìng gah dùl mò Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm Gah rơcang pleh mờ kòp HIV/AIDS Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Bơta cau kòp HIV tàm càr gam gơtìp kal ke. Bơh tàm khà kờp jăt sền mùl màl gŏ, bơta kòp HIV tàm càr gam geh tơngŏ gơguh tàm mpồl cau bic bài cau klao mờ cau klao, cau ùr mờ cau ùr. Bơnah uă cau gơtìp kòp tơrgùm tàm mpồl bơh 15 tus 49 sơnam, geh 98,2%, gal ngan. Tŭ do bơta làng bol kis ntrờn bơh ală tiah ndai tus uă, den tàng broă tìp, jăt sền, atbồ cau gơtìp kòp HIV bơh tàm ală tiah do tus tàm ală tiah mờ bơh ală tiah ndai tus tìp uă ngan kal ke”.

Bi T.B.V, kis tàm kơnhoàl Cư̆ Mgar, càr Dăk Lăk gơtìp kòp HIV neh rơlao 15 nam do. Bơh tŭ gơtìp kòp, bi V sùm lòt kham, geh pơlam bơh ƀák sĩ sùm. Bi geh sồr sơm mờ sơnơm sơndră mờ virus ARV gờñ. Rơlao 15 nam do, lah ngai, bi tus tàm gah rơcang pleh mờ kòp HIV/AIDS nàng kham, lơh xét nghiệm nàng git virus mờ dờp sơnơm ARV hùc. Kơnờm mờ broă lơh jăt ndrờm bal broă sơm kòp di jăt mờ jơnau bơh ƀák sĩ bơto soi62r, den tàng bơta pràn kơl dang să jan bơh bi T.B.Văn gam bè ờs, bi neh bao, deh kòn mờ lơh broă bè ờs. Kwơ màng ngan, pơ-ùr mờ ală kòn bi dê ndrờm ờ gơtờp kòp HIV bơh bi. Kah wơl tơngai gơtìp kòp, bi T.B.V yal: “Gŏ să jan ờ pràn, 1 nhai tơn lơh ngan sào sa tơl, mơya bơta pràn kơl dang să jan kung ờ gơguh sơl den tàng añ lòt tus hìu sơnơm nàng lơh xét nghiệm. Cồng nha gŏ kòp HIV, kờñ git loh làng rơlao, añ tus anih tờm sơm kòp HIV tàm ƀòn dờng Nha Trang nàng lơh xét nghiệm tai. Tŭ git să jan neh gơtìp kòp HIV, añ lơh jăt broă sơm kòp di jăt jơnau ƀák sĩ bơto, bơh tŭ hơ̆ tus tŭ do, añ sùm hùc sơnơm tơl, ndrờm bal. Añ geh bao, geh kòn bè ờs ờ geh bơta lơi. Añ gŏ gờñ sơm kòp di tŭ nàng ờ lơh gơtờp tus cau ndai, git geh gŏ gơtìp kòp, să tờm añ git tàm broă rơcang pleh nàng bañ lơh gơtờp tàm hìu nhă”.

Nàng git să tờm gơtìp kòp HIV lah ờ, mìng geh broă lơh là lòt xét nghiệm kòp HIV tàm ală hìu sơnơm geh pin dờn. bơdìh hơ̆ tai, di lah geh pin pơrdah ha là kờñ sền gàr să tờm kung bè ală cau gùt dar, broă lơh xét nghiệm kòp HIV là bơta pal geh lơh. Wă loh bơta do den tàng tŭ geh cau tàm hìu gơtìp kòp HIV, lŏ N.B.L kis tàm sơnah ƀòn Tân Lập, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk neh mhar tus gah rơcang pleh mờ kòp HIV/AIDS tàm Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk nàng geh bơto pơlam lơh xét nghiệm. Lŏ N.B.L yal: “Tŭ gitcau tàm hìu añ gơtìp añ gơtìp kòp HIV, añ kơlôi rơcang ngan. Bŭ lah să tờm ờ hoan tìp mơya nàng gàr niam să tờm in, den tàng añ lòt lơh xét nghiệm. lài mờ tŭ lòt, añ neh kơlôi sùm uă ngan, tài di lah gŏ añ gơtìp kòp HIV den añ moăt ngan. Mơya, tŭ geh ală ƀák sĩ bơto, añ gŏ lơh xét nghiệm gŏ gờñ broă gơtìp kòp là pal geh lơh nàng sơm kòp sơlơ gờñ sơlơ niam, tài kòp HIV tŭ do neh geh sơnơm kơrian virus, mìng hùc sơnơm tơl, di tŭ là cau kòp kung gam kis, lơh broă bè ờs sơl”.

Bŭ lah broă lơh xét nghiệm gờñ kòp HIV cèng geh uă bơta kwơ mùl màl, mơya jăt khà kờp pà gŏ, tŭ do, khà cau lơh xét nghiệm kòp HIV tàm càr Dăk Lăk gam ờ uă ngan, mìng geh di pơgăp 4,9%. Geh uă ngan cau lơh xét nghiệm kòp HIV là ală cau gơwèt mpồl di gơlan gơtìp kòp uă bè cit ma tuý, bic bài cau klao mờ cau klao ha là cau kòp bơsiă jòr, cau gơtìp ală bơta kòp gơtờp bơh gùng bic bài, cau ùr geh bun, kòn bơh cau gơtìp kòp HIV… Geh bơta cau lơh xét nghiệm kòp HIV gờñ gam ờ uă tài làng bol ờ hềt mùl màl git bơta kwơ kung bè bơta niam bơh broă lơh xét nghiệm kòp HIV gờñ dê, ờ hềt rơcang kung bè ờ hềt ai bồ tơngoh kơlôi tus mờ broă lòt lơh xét nghiệm kòp HIV. Uă cau gam ngòt ƀàs sìl, ngòt ală cau ndai pleh den tàng ờ lòt lơh xét nghiệm.

Kòp HIV là dùl bơta virus lơh gơmù bơta pràn tàm kòn bơnus, virus kòp HIV lơh aniai rơhờp ală bơta pràn sơndră mờ kòp tàm să jan, lơh să jan ờ gam tơl pràn nàng tam dră mờ ală bơta tờm lơh gơtìp kòp, lơh gơtìp chơ̆t. Den tàng, broă pơlam mờ lơh xét nghiệm gờñ kòp HIV là broă pal geh lơh. Den tàng, ală gah lơh broă geh gơnoar sùm lơh pràn broă mblàng yal bè bơta kwơ màng bơh broă kham bơta pràn kơl dang să jan jăt tơngai, tàm hơ̆ uă ngan là bơta kwơ bơh broă lơh xét nghiệm gờñ. Jăt ƀák sĩ Mìng gah dùl mò Huỳnh Thị Hồng Sinh yal, broă lơh xét nghiệm gờñ kòp HIV geh uă ngan bơta kwơ, hơ̆ là gŏ gờñ mờ sơm gờñ kòp, bơh tŭ hơ̆ geh rơcang pleh mờ gơtờp tus cau ndai mờ gam dong kờl lơh gơmù priă tă tàm broă sơm kòp cau kòp HIV in.

HIV/AIDS là kòp bơtờp sơbơng roh ngan gơrềng tus pràn kơldang să jan, màng kis cau kòp dê. Kòp gam ngai sơlơ geh tơnggŏ bơtờp uă tàm cau kơnòm să bal mờ khà cau bơtờp kòp sùm gơguh tai, ngan là tàm mpồl cau bĭc bài ùr bal klau bal. Nàng dong làng bol wă loh rlau tai bè HIV/AIDS, mpồl cau mờng cih jơnau do neh geh dơ̆ boh bơr tai mờ ƀak sĩ Mìng gah I mò Huỳnh Thị Hồng Sinh lơh broă tàm Khoa Rơcăng kơryan HIV/AIDS, Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê. Jà làng bol mờ gơ̆p bơyô iăt bal:

Dan ƀak sĩ pà gĭt gùng lơh bơtờp tờm bơh HIV dê là gùng lơi mờ ală bơta gơ tơnggŏ tŭ bơtờp kòp do?

Ƀak sĩ mò Huỳnh Thị Hồng Sinh: HIV là dùl virus lơh aniai tàm ală bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh cau kòp dê. Tŭ gơ mŭt tàm să jan, virus do lơh aniai ală tế ƀào lympho T (do là dùl bơta tế ƀào ƀạk kầu lơh gơnoar broă kwơmàng tàm ală bơta pràn ờ bơtờp kòp) lơh să jan cau kòp gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp mờ ƀươn bơtờp ală bơta kòp sồt mồr tŭ geh bơta ƀươn bè ală kòng gùng lơh lề phan sa lơh sàu sa ờ pràn, lơh aniai klờm soh lơh să jan lơbơn rơhời gơlam tus ală kòp kơn jơ̆ rlau mờ gơ tam gơl tus tŭ tơngai AIDS.

Gùng lơh bơtờp tờm bơh HIV dê là gùng mhàm (tơmŭt mhàm, ală phan lơh bơh mhàm bè jă mbrơm ding cĭt, cĭt ma túy, ngui bal ƀồm brơm ding cĭt, tơmŭt mhàm ờ gĭt loh anih); Bơtờp bơh gùng bĭc bài mờ bơtờp bơh mè tus mờ kòn.

HIV geh 3 tŭ tơngai: Lài ngan là tơngai gơbàn kơn jơ̆ mhar: Tŭ bơtờp HIV, tơngai gơbàn kơn jơ̆ mhar tàm poh sơnrờp tus poh dơ̆ 12. Tŭ do, cau kòp ndrờm bè ờ geh bơta gơ tơnggŏ lơi. Tơngai dơ̆ 2 là tơngai gơdram kòp: tàm tơngai do, cau kòp kung ờ geh bơta gơ tơnggŏ lơi uă sơl, tŭ jiơ bơh tŭ tơngai do dê jŏ jòng bơh 08 tus 10 nam. Tơngai dơ̆ 3 là tơngai AIDS: Do là tơngai cau kòp geh jơh ală bơta gơ tơnggŏ uă ngan bè ală kòp sồt mồr geh tŭ geh bơta ƀươn lơh bơtờp uă bè bơsềt mbùng, jòr, bơsềt tơngoh, as sồt kơltau…

Dan ƀak sĩ pà gĭt ală cau lơi pal lòt lơh xét nghiệm HIV gờñ?

Ƀak sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ală cau pal lòt lơh xét nghiệm HIV gờñ là ală cau geh broă lơh pơhìn uă bè bĭc bài bal klau mờ klau, ùr mờ ùr halà bĭc bài mờ ùr dri, cau ngui bal brơm ding cit…là ală cau geh pơhìn uă pal lòt lơh xét nghiệm gờñ. Ală cau bơtờp ală kòp as sồt klờm B, as sồt klờm C halà ală cau gơtìp jòr klờm soh, cau ùr geh bun. Jơh ală cau hơđang pal lòt gròi sền nàng git bơta bơtờp HIV nàng sơm kòp sơlơ gờñ sơlơ niam.

Tŭ xét nghiệm mờ geh cồng nha bơtờp HIV, cau kòp rơ̆p geh bơto pơlam mờ sơm kòp bè lơi, ơ ƀak sĩ?

Ƀak sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tŭ xét nghiệm cồng nha bơtờp mờ HIV, cau kòp rơ̆p geh ƀak sĩ bơto pơlam. Broă bơto pơlam kwơmàng ngan, tŭ geh cồng nha, cau kòp ndrờm bè cau lơi kung kơlôi rơcăng ngan, gơtìp ờ stress kơn jơ̆ ngan. Tŭ do, broă bơto pơlam kwơmàng ngan. Cau kòp rơ̆p geh bơto pơlam bè bơta bơtờp HIV he dê mờ rơ̆p geh bơto pơlam yal bơta bơtờp kòp bơh he dê ai pơ ùr, bơklau halà tir he dê in, bơyô cĭt bal mờ halà oh kòn. Tơnơ̆ hơ̆, tơnơ̆ hơ̆ ƀak sĩ rơ̆p bơto pơlam cau kòp sơm kòp. Tŭ sơm kòp, cau kòp rơ̆p geh bơto pơlam ală jơnau cih tŭ hùc sơnơm tài bơh sơm kòp HIV là sơm jơh dồ rài kis, cau kòp pal săc rwah hùc sơnơm dipal. Tŭ hùc sơnơm sơm HIV, cau kòp pal hùc sơnơm di jiơ, di khà, di tơngai hùc sùm jơh dồ rài kis.

Tŭ sơm HIV, cau kòp pal sền ngăc ală broă lơi, ơ ƀak sĩ?

Ƀak sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh : Broă sơm HIV kwơmàng ngan tài bơh dilah cau kòp ờ hùc sơnơm di jiơ, di khà, cau kòp sơrbì sơnơm den cau kòp rơ̆p gơtìp sơndră sơnơm uă ngan. Den tàng bè hơ̆, tŭ ƀak sĩ bơto pơlam cau kòp pal lòt kham di jơnau neh pơrgon nàng geh ai sơnơm hùc di tơl khà. Dơ̆ bàr, cau kòp pal lơh xét nghiệm ờs mờng pah dơ̆ nàng sền cau kòp geh gơtìp ờ pràn leh ờ tài bơh sơnơm sơm HIV lơh gơbàn ờ pràn leh uă ngan, den tàng bè hơ̆ cau kòp pal sền ngăc broă do, mơkung lơh xét nghiệm khà virus 1 nam dồ dơ̆ nàng sền swì wơl cồng nha sơm kòp sền cau kòp geh gơtìp sơndră sơnơm ờ. Bal mờ hơ̆, cau kòp pal sàu sa wil tơl, hùc sơnơm di khà, di tơngai sồr.

Dan ưn ngài ƀak sĩ uă ngan!