VOV4.K’ho - Bơdìh mờ ală kòp bè tàm gùng tă nhơm, kơnờm dềt kung mờng gơtìp ală bơta kòp bè gùng pròc, tơrdih phan sa. Dùl tàm ală kòp gùng pròc mờng gơtìp ngan tàm kơnòm dềt là kòp jê ndul gơjroh. Kòp gơtìp mờ uă bơta krơi is bơh ờ jroă tus jroă mờ di gơlan lơh gơtìp aniai uă ngan tus mờ broă dờng pràn bơh kòn dềt dê di lah gơtìp aniai uă. Den tàng, tŭ kòn dềt gơtìp jê ndul gơjroh, cau mè bèp pal rơcang ngăc, bañ sền ờ sơ̆p.

Oh Trần Ngọc Khánh, 3 sơnam kis tàm xã Hoà Khánh, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột tus piam kòp tàm Khoa Nhi tổng hợp (Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên) tàm bơta lòt đì ndul uă dơ̆, tàm phơng geh bal mhàm, duh să uă, glar tàm să tài kòp jê ndul gơjoh. Tơnơ̆ mờ 1 poh sơm kòp, kòp oh Khánh neh ring niam mờ rơcang rê bơh hìu sơnơm. Glar bòl tài drơng gàr kòn gơtìp kòp, lŏ Nguyễn Thị Hạnh, mè oh Khánh pà git: “Ùr bơklao añ lòt lơh broă den tàng pơyoa kòn mờ mò ồng ròng. Kơno mò ồng yal, kòn tàm ală ngai do gơtìp jê ndul, lòt đìh ndul bơh 3 tus 4 dơ̆. Añ ờ sền gròi nền nòn, tài mìng kơlôi là tài kòn sa phan krơi den tàng gơtìp jê ndul, den tàng tus blơi sơnơm tàm hìu tăc sơnơm rềp ngan nàng cèng rê ai kòn in hùc. Mơya sơlơ tŭ kòp jê ndul kòn dê sơlơ gơtìp jroă rơlao, glar tàm să. Tài ngòt, den tàng cau tàm hìu nhă pal cèng kòn tus piam tàm hìu sơnơm. Tơnơ̆ mờ tŭ geh ală ƀák sĩ lơh ngan sơm, kòn neh ờ hoan gơtìp jroă tai, den tàng cau tàm hìu iang nùs rơlao”.

Kung ndrờm bè hơ̆ sơl, lŏ Trần Thị Mai Phương, kis tàm sơnah ƀòn Tự An, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột. Tài bơta kòp Kovid-19 gơtìp kal ke den tàng tŭ kòn ùr 10 nhai gơtìp lòt đì ndul uă dơ̆, lŏ Phương neh blơi is sơnơm cèng rê nàng tơnhùc mờ ờ ai kòn tus hờ hìu sơnơm nàng kham. Tus tàm tŭ gơtìp jroă rơlao den hơ̆ sồng cèng kòn tus hờ hìu sơnơm nàng piam kòp. Lŏ Phương yal: “Añ ờ sền gròi, jàng lah dơ̆ do kòn sa, hùc di dà, phan sa lơi krơi den tàng gơtìp jê ndul, ai sơnơm hùc 2, 3 ngai là geh bời den tàng ùr bơklao añ ờ cèng kòn tus kham. Hùc jơh sơnơm mờ kòp kung gam gơtìp mờ sơlơ jroă rơlao, lòt đì ndul uă dơ̆, ñìm uă, ờ bài pô. Cèng kòn mŭt piam tàm hìu sơnơm ƀák sĩ lah uă ngan. Kơnờm mờ ƀák sĩ jơh nùs sơm kòp, drơng sền gàr den tàng bơta kòp kòn añ neh ờ hoan jroă tai. Bơtoah ngan kòn ờ gơtìp bè lơi, di lah ờ ùr bơklao añ wờl să ngan”.

Mùl màl tŭ do, uă cau mè bèp gam ờ sền gròi, sền ờ sơ̆p bè kòp jê ndul gơjroh tŭ kòn dềt gơtìp kòp mờ geh ală bơta tìs tàm broă blơi is sơnơm nàng sơm kòp. Tàm hơ̆, tìs uă ngan là bè nùs nhơm jal mhar tŭ gŏ kòn lòt đì ndul uă dơ̆, uă cau mè cau bè neh lòt blơi is sơnơm nàng sơm tơn jơh kòp jê ndul gơjroh. Bơdìh hơ̆ tai, geh hìu nhă kung ngui sơnơm kháng sinh... neh lơh bơta kòp kòn dềt sơlơ gơtìp jroă rơlao, lơh ngòt rơngơ̆t tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt. Uă kòn dềt geh cèng tus hờ hìu sơnơm tàm bơta kòp neh jroă ngan. Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thuý Minh, kwang atbồ Khoa Nhi tổng hợp (hìu sơnơm tiah Tây Nguyên) pà git: “Jê ndul gơjroh là kòp mờng tìp ngan tàm kơnòm dềt bơh 2 nhai tus 5 sơnam. Kòp do, kòn dềt bơh 2 nhai tus 5 sơnam mờ dờng rơlao di gơlan gơtìp bơh 1 ha là 2 dơ̆ tàm rài kis, sền ƀuơn ngan mơya gơlơh ngòt rơngơ̆t ngan. Bàr bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t bơh kòp jê ndul gơjroh là roh dà mờ ờ niam điện giải, là bàr bơta tơngŏ mờng geh ngan, bơta tơngŏ jroă di gơlan lơh gơtìp chơ̆t tàm kòn dềt”.

Geh bơta gơtìp uă ngan lơh gơtìp kòp jê ndul gơjroh tàm kơnòm dềt là tài ờ niam tàm gùng pròc bơh virus, siêu vi ha là ký sinh trùng lơh gơtìp. Ală bơta gơtìp do mờng là tài phan sa ha là dà hùc neh gơtìp vi khuẩn bơh phơng ha là bơh cau gơtìp kòp tơn. Bơdìh hơ̆ tai, geh ờ uă bơta mờng bè ờ rào tê mờ sơƀong lài mờ tŭ sa, prăp gàr phan sa ờ tơl kloh niam, sa phan sa neh gơtìp pơr-ìu, hùc dà ờ tơl kloh... kung di gơlan là bơta tờm lơh gơtìp kòp jê ndul gơjroh tàm kơnòm dềt.

Tŭ kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơjroh, broă lơh sơnrờp mờ kwơ màng ngan là pal bơtơl khà dà neh roh. Broă bơtơl dà mờ gùng hùc dà là niam ngan. Tơnơ̆ mờ tŭ kòn dềt gơtìp jê ndul gơjroh, pal ai kòn dềt in hùc bơtơl dà, niam ngan là hùc oresol klài di jăt mờ jơnau bơto sồr tềng kơl dung geh cih, bañ klài ờ uă ha là uă ir dà jăt mờ jơnau bơto sồr, tài di lah klài tìs den cồng nha gơmù; di lah tàm 1 ngai mang ờ hùc jơh khà dà oresol neh klài den tuh mờ klài wơl kơl dung ndai nàng hùc. Pơn jăt tai ai kòn dềt in sa ha là pô bè ờs (di lah kòn dềt gam pô mè) mờ pal kah phan sa geh uă dà, ƀuơn tơrdih bè: pòr poăc, súp... mờ tam pà gơs uă dơ̆ dềt. Bañ ai kòn dềt sa wèr. Bañ ngui ală phan sa ris, tơmù dà hùc geh ga mờ phan sa lơngồt ir... bơdìh mờ broă sền gròi, cau mè bèp bañ sền ờ sơ̆p, pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm nàng kham nàng git di kòp, di bơta tờm. Tŭ gŏ kòn dềt geh dùl tàm ală bơta tơngŏ bè: kòn dềt ờ sào sa mờ ờ bài pô, phơng dà mờ geh bal mhàm, gơdan hă mờ duh să... pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm. Di lah lời kòp jê ndul gơjroh jŏ tơngai, kòn dềt geh gơtìp ờ sô să mờ di gơlan gơtìp ngòt rơngơ̆t.

Gùng tơrdih phan sa kòn dềt gam ờ pràn mờ ƀuơn gơtìp aniai. Den tàng, cau mè bèp pal kah ală broă rơcang sơndră mờ kòp jê ndul gơjroh kòn dềt in. Lơh jăt niam broă ròng kòn mờ dà toh mè tàm 6 nhai sơnrờp; ai kòn dềt in bơsram sa di pal, kloh niam mờ tơl ală bơta (đạm, ƀéo, sơdàng, kơnuh, plai chi, biăp); ngui dà kloh niam, sa phan sa kloh, ờ do ờ dă, geh anih lơh gơs loh làng mờ geh prăp gàr niam. Rào tê lài mờ tŭ rơcang trŭ gơm phan sa mờ ai kòn dềt in sa, ha là tơnơ̆ mờ tŭ neh lòt jă brê; cit tơl sơnơm sơndră mờ kòp, hùc sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp jê ndul gơjroh tài Rotavirus là ală broă rơcang sơndră mờ kòp jê ndul gơjroh geh cồng nha ngan. Bañ ai kòn dềt hùc sơnơm jê ndul gơjroh tŭ ờ geh jơnau bơto sồr bơh bák sĩ.

Jê ndul gơ jroh là dùl kòp mờng gơtìp tàm kơnòm dềt bơh 2 nhai tus 5 sơnam. Jê ndul gơ jroh là kòp gơlik geh gùt nam mờ tơl nă cau ndrờm digơlan gơbàn kòp lơm mơya kơnòm dềt là cau ƀuơn gơbàn kòp rlau. Tài bơta pràn sơndră kòp ờ pràn, den tàng tŭ gơtìp kòp jê ndul gơ jroh, kơnòm dềt geh uă jơnau pơhìn gơtìp rơgai ờ sô, geh tŭ là chơt să dilah ờ geh gròi sền mờ sơm kòp di mờ bơta chài geh pơlam. Nàng git tai bè kòp do, đal git gờñ ală tềl tơnggŏ mờng quèng kung bè broă rơcang sơndră kòp, bol hi neh geh dơ̆ boh bơr mờ bak sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kwang atbồ Khoa kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơi, dăn ƀak sĩ pà git jơnau bơh tài lơh gơbàn kòp jê ndul gơ jroh tàm kơnòm dềt?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Jơnau lơh gơbàn kòp jê ndul gơ jroh digơlan tài bơh uă jơnau krơi is, digơlan là tài bơh virus, vi khuẩn tàm tŭ trŭ gơm phan sa halà tŭ siam kơnòm dềt sa gơ bơtờp bơh tàm phan sa; digơlan là khih phan sa tài bơh ală phan lơh aniai gơ wèt tus mờ kơnòm dềt; halà tài bơh phan sa ờ di mờ sơnam, gùng lơh lề phan sa kơnòm dềt dê halà tài bơh zị ứng phan sa mờ 2, 3 bơta ndai tai.

Tềl tơnggŏ đal git kòp jê ndul gơ jroh tàm kơnòm dềt mờ ală jơnau gơ lời wơl ngòt rơngơt digơlan gơlik geh, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tềl tơnggŏ jê ndul gơ jroh tàm kơnòm dềt ƀuơn ngan đal git. Hơ̆ là ală kơnòm dềt gơtuh è dà rlau 3 ngai tàm dùl ngai geh đơs là gơtìp jê ndul gơ jroh. Ală kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơ jroh pal geh sơm mơ tơn nàng rơcang sơndră gơtìp roh dà tàm să halà ală jơnau gơ lời wơl tơnơ̆ hơ̆. Ală jơnau ờ niam do mờng ngan gơtìp mờ do là jơnau dơ̆ 2 lơh gơbàn chơt să tàm kơnòm dềt tàm gùt dunia. Mè bèp gơtùi rơcang sơndră ală jơnau ờ niam do pal sền ngac mờ rơcang lài nàng sơm kơnòm dềt in.

Bè hơ̆ den dan ƀák sĩ pà git bè broă sàu sa gơ wèt tus mờ kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơ jroh?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tŭ kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơ jroh den bañ wèr sa phan lơi mìng bañ sa ală phan sa lơngồt ir halà hang ir, tài bơh geh lơh kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơ jroh kơn jơ̆ rlau. Bơ tơl phan pràn wil tơl ai kơnòm dềt in tŭ gơbàn jê ndul gơ jroh. Kuơmàng ngan rlau jơh là rơcang sơndră roh dà tàm să ai kơnòm dềt in mờ broă bơ tơl wơl dà mờ kơnòm dềt neh gơtìp jê ndul gơ jroh lơh roh halà gơtuh hă lơh roh dà tàm să. Ală dà gơtùi ngui lơm, niam ngan rlau jơh là ngui oresol klài di khà geh pơlam, khà dà hùc den ndrờm mờ khà dà gơlik. Mờ ală kơnòm dềt bơh 1 sơnam rlau hơđăng pah dơ̆ lòt è den ai ñô 100 ml, ai ală oh dềt rlau bơh 6 nhai tus 1 sơnam den pah dơ̆ lòt è jê ndul gơ jroh geh ai hùc bơh 20 tus 50ml. Khà è sơlơ gơtuh uă den khà dà pal bơ tơl wơl sơlơ uă sơl, nàng dong kơnòm dềt ờ gơtìp roh dà tàm să tŭ gơtìp jê ngul gơ jroh. Tơnơ̆ hơ̆, pal tus hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh kham mờ sơm di tŭ nàng pleh ală jơnau gơ lời wơl pơlai soh ngan bơh kòp jê ndul gơ jroh dê digơlan gơlik geh.

Nàng rơcang sơndră jê ndul gơ jroh tàm kơnòm dềt, ală mè bèp pal lơh ñchi ơ ƀak sĩ?

Ƀak sĩ Trần Thị Thúy Minh: Nàng rơcang sơndră kòp jê ndul gơ jroh kơnòm dềt in, ală mè bèp pal gròi sền tàm broă trŭ gơm phan sa, lài ngan là di mờ sơnam kơnòm dềt dê. Dơ̆ 2 là pleh ală phan sa geh bơtờp khuẩn halà pin geh vi khuẩn, trŭ gơm phan sa gàr nền nòn bơta sàng goh. Dơ̆ 3, ờ huan ai kơnòm dềt ơm rềp mờ kơnòm dềt gơtìp kòp jê ndul gơ jroh, ală phan tuh tơlik bơh kơnòm dềt gơtìp kòp dê. Dơ̆ 4 là pal git phan sa mờ kơnòm dềt gơtìp zị ứng mờ bañ ai kơnòm dềt sa ală phan hơ̆.

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan

Cau mblàng Ndong Brawl-K' Duẩn