VOV4.K’ho- Ală cau jak chài gah lơh sơnơm đơs lài, nam 2002 geh là nam gơbàn uă kòp sốt xuất huyết. Hơ̆ là sơmac, là phan tờm lơh bơ tờp kòp diah kòn uă rlau, lơh jơnau pơhìn bơ tờp kòp gơguh uă. Bơdìh hơ̆ tai, ală hìu sơnơm kung neh git gŏ uă cau kòp sốt xuất huyết jroă bal mờ khà chơt să uă rlau mờ pah nam. Den tàng, sơlơ rơcang sơndră kòp do là kuơmàng ngan, tàm hơ̆, jơnau lơh nền tus cồng nha uă ngan kung gam là jơnau git wă rơcang sơndră kòp bơh tơl nă làng bol dê.

Bă hìu mò Đinh Thị Lan ơm tàm thôn 6, thị trấn Ea Súp, càr Dăk Lăk ơnàng mờr 1 sào. Gùt dar geh tam tai uă chi sa plai. Bulah bă ù ơnàng, mơya suơn hìu bơnhă mò dê sàng goh ngan, ờ geh sồ siă halà khat dùl phan ƀơ̆ lơi gơtìp sơbì. Ală sơntèk dơng dà, yang đơ dà ndrờm geh dơp bơ nŏp kơ̆ lơm, ờ ai sơmac in mut. Mò Lan pà git, hìu bơnhă mò dê ờ hềt geh cau lơi gơbàn kòp sốt xuất huyết mơya mò git loh kòp do ngòt rơ ngơt bè lơi den tàng mò sùm git rơcang sơndră. Ngai lơi mò kung pơs wàs suơn, pès nhơt rŭ rơm, tơngkah kòn sau tàm hìu ờ gŏ di khat bè sang sồ siă, ngan là ală khàr, gri đù, lon bia, hộp dà toh sràt neh ngui tài tŭ trồ mìu, ală phan sang do là tiah gơ kờn dà, ƀuơn ngan ai sơmac bơ tờp kòp sốt xuất huyết in diah tap, kis dờng. Bơdìh hơ̆ tai, tàm ală dơ̆ pơrjum mpồl hìu bơnhă ơm kis, mò Lan gam sùm mblàng yal, hòi jà ală hìu bơnhă lơh jat ală broă lơh rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết, sùm wàs kloh hìu đam, suơn chi. Mò Lan pà git: “Rềp ndo, tàm thị trấn geh uă cau gơbàn kòp sốt xuất huyết den tàng añ hòi jà làng bol sùm gàr kloh niam tiah ơm kis, pleh ală kòp bơ tờp, ngan là kòp sốt xuất huyết. Añ git ală tềl tơnggŏ bơh kòp sốt xuất huyết dê là jê bồ, sơ ngoài bồ, duh să, dilah lòt hìu sơnơm di tŭ den gơtùi sơm bời mơya dilah lời jơla den jơnau pơhìn chơt să uă ngan. Ngai lài tàm ƀòn đah ne geh dùl nă oh dềt gơbàn kòp sốt xuất huyết chơt, den tàng añ hòi jà làng bol, tơngkah làng bol in git bè bơta ngòt rơ ngơt bơh kòp do dê, jơnau git wă sền gàr ai să tờm mờ mpồl bơtìan in nàng ờ gơbàn kòp sốt xuất huyết”.

Kung bè mò Đinh Thị Lan sơl, hìu bơnhă bi Nguyễn Văn Dũng ơm tàm thôn 6, thị trấn Ea Súp, càr Dăk Lăk kung sùm git wă rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết pah tŭ kàl mìu tus. Bi sùm tơngkah pơ ùr, oh kòn pal gơ sơt sơmac mờ pleh ờ ai sơmac kap. Dùl poh dùl dơ̆ lam lơh khòm sồ siă mờ ală phan sang gùt dar hìu. Tam gơl dà ai ală khàp tam chi, tam tờm bonsai in sùm. Tơdùh ka tàm sơntèk dà, yang đơ dà nàng tơrmù ƀà kih dà deh kòn uă. Jat bi Dũng đơs, bulah mpồl atbồ is thôn mờ ală mpồl lơh broă, mpồl cau sùm tus tàm hìu làng bol nàng tơngkah, hòi jà làng bol gàr kloh niam hìu đam, gàr tiah ơm kis sàng goh, rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết mơya kơ nòl broă khi dê mìng là mblàng yal, pơlam, ai kuơmàng ngan rlau jơh kung gam là jơnau git wă lơh jat ngan ngồn bơh tơl nă làng bol dê, dilah tơl nă cau, tơl hìu bơnhă geh jơnau git wă dipal mờ lơh jat is ală broă lơh rơcang sơndră kòp bơ tờp den lài ngan là sềnn gàr ai hìu bơnhă he in mờ pơn jat hơ̆ là sền gàr ai jơh gùt mpồl bơtìan in. Bi Dũng đơs: “Pah nam den thôn ndrờm bơyai lơh pơrjum làng bol, bơh hơ̆, bơdìh mờ mblàng yal ală broă lơh bơh thôn dê den gam mblàng yal bè kòp sốt xuất huyết tai. Mpồl atbồ is thôn kung sùm tus ală hìu bơnhă nàng sền sơ wì, pơlam làng bol bañ lời ală phan ngui bè gri, khàr geh kih dà mờ pès wàs nhơt rŭ rơm gùt dar hìu. Bulah bè hơ̆, jat añ den jơnau git wă rơcang sơndră kòp bơh làng bol dê kung gam là kuơmàng ngan rlau jơh tài ală broă lơh bơh gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar dê kung mìng là dong làng bol in git wă rlau tai gời”.

Kơ nờm lơh niam broă lơh mblàng yal, pơlam bơh gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar mờ gah lơh sơnơm dê, jơnau git wă lơh jat niam bơh làng bol dê den tàng tus tŭ do, thôn 6, thị trấn Ea Súp kung gam ờ hềt git gŏ cau bơ tờp kòp sốt xuất huyết lơi tàm tŭ broă gơlik geh bơh kòp sốt xuất huyết dê tàm thị trấn gam kal ke ngan bal mờ rlau 160 nă gơbàn kòp, uă ngan rlau jơh kơnhoàl, tàm hơ̆ geh 1 nă cau chơt.

Jat jơnau yal bơh Hìu sơnơm kơnhoàl Ea Súp dê, kờp tus jơh nhai 7 nam 2022, gùt kơnhoàl git gŏ 297 nă cau gơbàn kòp sốt xuất huyết, uă ngan rlau jơh càr Dăk Lăk. Ƀák sĩ Nguyễn Viết Hữu, Kwang atbồ Hìu sơnơm kơnhoàl Ea Súp pà git, ndrờm bè nam lơi kơnhoàl Ea Súp kung git gŏ khà cau kòp sốt xuất huyết uă ngan rau jơh càr. Pơn yơu bè nam 2021, tàm tŭ jơh gùt càr tơrgùm tơl bơta pràn nàng rơcang sơndră kòp Kovid-19 den gah lơh sơnơm kơnhoàl Ea Súp pal dơ̆ lĕ bala sơndră mờ kòp sốt xuất huyết bal mờ 742 nă cau gơbàn kòp, geh mờr 40% khà cau kòp sốt xuất huyết gùt càr. Jat ƀák sĩ Hữu pà git, bulah gơnoar atbồ kơnhoàl kung bè gah lơh sơnơm neh lam lơh uă broă lơh rơcang sơndră kòp bè sùm mblàng yal, tơnguh jơnau git wă bơh làng bol dê, lam lơh broă lơh gàr kloh niam tiah ơm kis, gơ sơt kih dà jat tơngai pơrgon, ƀồm sơnơm gơ sơt sơmac… Mơya bơta kuơmàng, lơh nền tus cồng nha bơh ală broă lơh rơcang sơndră kòp dê kung gam là jơnau git wă lơh jat bơh tơl nă cau dê, tài ờ geh dùl mpồl lơh broă lơi gơtùi lơh ala broă bơh tơl hìu bơnhă dê. Ƀák sĩ Nguyễn Viết Hữu, Kwang atbồ Hìu sơnơm kơnhoàl Ea Súp pà git: “Bơta kuơmàng ngan rlau jơh, cèng tus cồng nha tàm broă lơh rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết kung gam là bơta lơh bal bơh jơh gùt làng bol dê. Dilah làng bol tàm ală thôn, ƀòn pah ngai, pah poh gơtùi lam lơh broă gàr kloh niam tiah ơm kis, gơ sơt kih dà den ngan là lơh geh cồng nha.. Dilah jơnau git wă làng bol dê ờ niam den ờ gơtùi bơsong bơta lơi ờ, tài dilah bol he mìng ƀồm sơnơm gơ sơt sơmac den mìng gơtùi bơsong bơta tềng đăp mat lơm, ờ di là broă rơndap lơh jŏ jòng”.

Jat jơnau yal bơh Sở Y tế càr Dăk Lăk dê, kờp tus jơh nhai 7 nam 2022, gùt càr git gŏ 2 rbô 451 nă cau gơbàn kòp sốt xuất huyết, gơguh uă rlau 5 dơ̆ pơndrờm mờ bal dùl tŭ nam 2021, tàm hơ̆ geh 1 nă cau chơt. Tơngai ờs mờng gơbàn uă kòp bơhh càr dê geh đal git là 3 nam dùl dơ̆, tàm ală nam 2013, 2016, 2019 mờ 2022 geh kờp dŭ lài là nam gơbàn uă kòp. Den tàng, gah lơh sơnơm sồr tơl nă làng bol, tơl hìu bơnhă bañ sền ờ sơp, pal tơnguh jơnau git wă rơcang sơndră kòp, lơh ngan gơ sơt sơmac, kih dà mờ pleh ờ ai sơmac kap. Dilah geh ală tềl tơnggŏ bơh kòp sốt xuất huyết dê bè duh să, jê bồ uă, jê ơră, gơlik mhàm.. den pal tus mơ hìu sơnơm nàng geh kham, đal git mờ sơm kòp di tŭ. Dilah sơm kòp tàm hìu den pal yal mờ geh jơnau pơlam bơh cau lơh sơnơm dê.

Tŭ do, broă sơm kòp sốt xuất huyết (SXH) tàm hìu geh uă ngan. Bơta do di gơlan pơgồp bal tàm broă tơmù gal ir cau tàm ală hìu sơnơm. Mơya, jăt ală y ƀák sĩ đơs, sơm kòp SXH tàm hìu bŭ lah tàm bơta ờ jroă mơya kung gam pal geh broă sền gròi mờ bơto sồr bơh cau lơh sơnơm. Nàng git cau lơi gơtùi sơm kòp is tàm hìu mờ sơm kòp bè lơi? Cau lơi pal mŭt piam kòp tàm hìu nàng pleh mờ bơta hoàc huơr, he iăt dơ̆ lùp ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, kwang atbồ khoa Truyền ñiễm, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ! Gơwèt mờ kòp SXH den bơta lơi gơtùi sơm kòp tàm hìu mờ sơm kòp bè lơi?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Jăt broă sơm kòp SXH bơh Ƀộ Y tế ai den kòp SXH geh 3 mpồl kòp, tàm hơ̆ geh: Kòp SXH dengue, kòp SXH Dengue yal lài mờ kòp SXH Dengue jroă. Mpồl kòp sồ 1 den gơtùi sơm kòp tàm hìu ha là sền gròi tàm hìu sơnơm. Gam mpồl sồ 2 mờ 3 den pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm.

Sơm kòp SXH tàm hìu kung pal geh jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm tàm xã. Pal kah là kòp SXH là kòp tài virus den tàng broă sơm kòp mìng là dong kờl sơndră. Broă kwơ màng ngan kung gam là bơtơl dà, tơmù duh di lah cau kòp gơtìp duh să uă, sa ală phan dà, bañ sa ală phan sa geh dà pơrhê ha là jù tài di lah kòp gơtìp jroă den ƀák sĩ kham gơtìp kal ke ngan nàng git.

Bơta kwơ màng tŭ sơm kòp tàm hìu kung gam là hùc tơl dà mờ gŏ gờñ ală bơta tơngŏ yal lài nàng mŭt piam kòp di tŭ”.

Ơi, bè hơ̆, tŭ lơi cau kòp pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Ală bơta tơngŏ bơh kòp SXH pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm mơ, tàm hơ̆ geh: cau kòp hă uă, jê ndul, gar tàm să, lòt đồm ờ uă, geh tŭ gơlik mhàm bè gơlik mhàm muh. Ală bơta tơngŏ hơ̆ pal geh mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm gờñ, tàm hơ̆ uă ngan là tàm bơta să jan ală mpồl cau bè tơnơ̆ do: cau ùr geh bun, cau kra rơlao 60 sơnam, kơnòm dềt hờ đơm 1 sơnam, cau geh kòp lài bè lơmă ir, kòp đồm sơdàng, kòp gơguh huyết áp, bal mờ ală bơta kòp ndai... geh bal ală bơta ờ niam bè ngài mờ hìu sơnơm, hìu nhă ờ tơl bơta niam nàng drơng gàr tàm hìu”

Ală bơta tìs lơi tàm bơta sơm kòp SXH mờ cau kòp pal pleh ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Tìs mìng tŭ cau kòp sơm is kòp tàm hìu hơ̆ là bơtơl; dà ờ di pal. Bè ờs tŭ gơtìp kòp, cau kòp mờng sồr cau lơh sơnơm cit srồm mơya mùl màl dà tơmŭt bè hơ̆ là ngòt rơngơ̆t ngan mờ ờ di mờ broă sơm kòp. Gơwèt mờ mpồl cau sơm kòp tàm hìu, mìng là bơtơl dà mờ gùng hùc dà mơya làng bol ờ wă bơta do, tŭ gơtìp kòp là tus tàm hìu kham kòp nàng cit srồm, geh tŭ hòi cau lơh sơnơm tus hờ hìu nàng cit srồm, do là bơta tìs.

Bơta tìs dơ̆ bàr là broă sào sa. Cau kòp SXH pal sa phan uă dà, sa uă plai chi, ơm rơlô să di pal mơya tài ờ geh jơnau mblàng di pal den tàng cau kòp sa phan kră, geh dà sơng. Bè hơ̆, tŭ kòp gơtìp jroă den lơh ƀák sĩ kal ke kờñ gŏ, sền nàng git mờ sơm kòp di tŭ ai làng bol in.

Dùl bơta tai pal kah ngan, hơ̆ là tŭ gơlik ală bơta tơngŏ yal lài tàm trồ mang den làng bol ngòt tàm broă lòt rê, kơ̆p trồ àng hơ̆ sồng lòt. Hơ̆ là tìs gơtìp aniai ngan. Tŭ gŏ ală bơta tơngŏ yal lài tàm ală tŭ lơi kung pal geh tus piam kòp mơ den hơ̆ sồng kờñ sơm kòp geh cồng nha mờ cau kòp klàs mờ chơ̆t jê.

Broă tơmù duh să kung là broă pal sền gròi ngan. Jăt broă sơm kòp SXH bơh Ƀộ Y tế ai, den tŭ tơmù duh să ai cau kòp in mìng ngui sơnơm Paracetamol lơm, ờ geh ngui ală bơta sơnơm ndai tai. Tàm bơh 4 tus 6 jơ den ngui sơnơm dùl dơ̆. Đơs ƀuơn wă là cau dờng hùc 1 nai sơnơm Paracetamol 500mg. di lah cau geh bơta ñjơ̆ să bơh 70 tus 80 kĭ den gơtùi hùc 1 nai nggùl, gam kơnòm dềt den hùc sơnơm kơl dung jăt mờ khà geh ai mờ pal tơl 4 jơ hơ̆ sồng hùc dùl dơ̆. Bè hơ̆, tàm tŭ ờ hềt tơl 4 jơ mờ cau kòp kung gam duh să den pal ngui broă ai dà duh ram đe jùt tàm să cau kòp den kung geh dong kờl tơmù duh să. Añ đơs tai là tŭ tơmù duh să, mìng geh ngui sơnơm Paracetamol, ờ geh ngui ală bơta sơnơm lơi ndai tai mờ ai dà duh ram đe jùt tàm să cau kòp, tài di lah ngui ală bơta sơnơm ndai di gơlan lơh gơtìp gơlik mhàm tàm klung, ngòt rơngơ̆t ngan”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!

Cau mblàng K' Duẩn-Ndong Brawl