VOV4.K’ho- Uốn ván là dùl bơta kòp sồt mồr kơn jơ̆ ngòt rơngơt bơh bơta khih bơdìh bơh trựk khuẩn uốn ván dê geh tàm ù, tàm dà mut tàm să jan kòn bơnus bơh tềl sồt să. Tàm ală tŭ jroă, cau kòp digơlan gơtìp chơt să. Bè hơ̆ den tàng dilah ờ bơtuah gơtìp sồt să, cau kòp pal lơh kloh tềl sồt di nàng dong tơrmù lơyah ngan rlau jơh jơnau pơhìn gơbàn uốn ván.

Jat tơrgùm kờp, kờp bal pah nam, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dờp sơm ai pơgap bơh 10 tus 15 nă cau gơbàn uốn ván. Kuơmàng, nam 2019, khà cau kòp uốn ván mut tàm hìu sơnơm gơguh tus mờr 40 nă cau. Jat ală ƀák sĩ sơm kòp tàm khoa kòp bơtờp yal, uă ngan cau kòp ờ git dùl êt lơi tơn bè kòp uốn ván kung bè bơta ngòt rơngơt bơh kòp dê den tàng tŭ gơtìp sồt să sùm ờ gròi sền, jùt ràu tềl sồt. Ală tềl sồt să bulah dềt mơya dilah ờ hềt lơh kloh den geh lơh vi khuẩn uốn ván ƀuơn ngan mut tàm să jan kòn bơnus.

Tàm dùl dơ̆ lơh suơn, ồng Hoàng Văn Hậu (70 sơnam) ơm tàm kơnhoàl Cư Jut, càr Dăk Nông gơtìp chi creh tềng tê lơh hòr mhàm. Sền gŏ tềl sồt dềt den tàng ồng Hậu ờ gròi sền. Nđờ ngai tơnơ̆, tŭ gŏ să jan glar uă, kal ke tă nhơm, kơldang kàng, ờ gơtùi ñjah phan sa, hìu bơnhă hơ̆ sồng jun ồng mut tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng kham mờ geh sồr mut tàm khoa kòp bơtờp. Bi Hoàng Văn Vận, kòn klau ồng Hậu dê đơs: “Añ jun bèp añ dê mut tàm hìu sơnơm kham den ƀák sĩ đơs là ồng gơtìp uốn ván. Bơh lài tus tŭ do añ ờ hềt sền gŏ cau kòp uốn ván lơi, kung ờ git kòp do bè lơi. Tŭ do mut tàm hìu sơnơm ƀák sĩ đơs hơ̆ sồng git. Añ gŏ kòp do ngòt rơngơt ngan. Tài he ờ git gơtìp uốn ván, lòt kham jơla den tàng kòp gơbàn jroă bè do”.

Bi Cao Việt Thành (40 sơnam) ơm tàm kơnhoàl Krông Pắk, càr Dăk Lăk kung pal sơm kòp jŏ ngai tàm khoa kòp bơtờp tài gơbàn kòp uốn ván jroă. Mò Vũ Thị Quý, mè cau kòp dê pà git, kòn klau geh kòp jŏ jŏ gơbàn pơt să. Tàm dùl dơ̆ gơ pừ, ờ bơtuah gơtìp sồt tềng bồ, hòr mhàm. Nđờ ngai tơnơ̆, bi Thành geh tềl tơnggŏ kơldang kàng, ờ gơtùi sàu sa, jơng kung gơtìp kơldang, ờ gơtùi wañ tơn. Hìu bơnhă rơngòt ngan mờ sơrbac mhar lam bi mut tàm hìu sơnơm. Tàm do, ƀák sĩ pà git, cau kòp gơtìp uốn ván mờ gam tàm bơta jroă ngan. Mò Vũ Thị Quý moat jrùm đơs: “Tŭ mut tàm hìu sơnơm, ală ƀác sĩ jơh nùs ngan kham, lùp còp mờ yal mờ hìu bơnhă in là sau gơtìp kòp kơn jơ̆ ngan. Bol hi nrơt ngan, mơya kung mìng git iat ƀák sĩ, lơh ngan ròng, gròi sền kòn. Sơm kòp tus tŭ do neh 8 ngai mơya sau kung ờ hềt kah rơngal sơl. Bơh broă do, geh ală ƀák sĩ pơlam bè broă cit sơnơm vaccine rơcang sơndră kòp uốn ván hơ̆ sồng añ git bè kòp do. Rài yau sau gam dềt ờ hềt geh srơh cit sơnơm vaccine uốn ván den tàng ờ git, hìu bơnhă kung ờ gròi sền den tàng kòp gơbàn jroă bè do”.

Uốn ván là kòp sồt mồr kơn jơ̆, geh khà chơt să uă tài bơta khih pràn ngan bơh trựk khuẩn uốn ván lơh gơbàn. Trựk khuẩn do geh mat sơn đan là Clostridium tetani, mut tàm să jan bơh tềl sồt să. Bơh tềl sồt să, khih bơh trựk khuẩn Clostridium tetani tơlik geh gơ rềng tus jơh să jan, lơh aniai tus tơngoh, gùng che tơngoh tờm, lơh gơbàn kră ơră mờ să jan, digơlan lơh gơbàn chơt să mhar ngan. Ală cau gơbàn kòp uốn ván mờng gơtìp tàm tiah ƀòn lơgar, ngan là ală tiah geh khà cit sơnơm vaccine rề ơnàng lơyah. Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, kwang atbồ khoa kòp bơtờp Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Tàm tơngai tus, sùm là pơgap 3, 4 nhai rềp sa tềp den là tơngai mờ kòp uốn ván gơguh uă. Cau gơbàn kòp uốn ván uă ngan là ală cau lơh broă ờ geh cit sơnơm vaccine uốn ván, ală cau gơtìp sồt, gơ di jă điñ, tềl sồt tài bơh lơh broă halà chi creh tàm să mờ làng bol ờ git bơta chài lơh kloh tềl sồt mờ ờ lòt cit huyết thanh den lơh gơbàn uốn ván”.

Jat ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm pà git, uốn ván là kòp ngòt rơngơt, digơlan pơhìn tus màng kis khat tàm tŭ lơi, bal mờ hơ̆ ƀuơn ngan gơbàn kòp tai den tàng broă rơcang sơndră là kuơmàng ngan nàng sền gàr pràn kơldang să jan mờ màng kis bơh să tờm he dê. Tŭ do, cit sơnơm vaccine geh sền là broă lơh niam ngan rlau jơh nàng rơcang sơndră uốn ván. Geh uă bơta sơnơm vaccine ai tơl mpồl cau in, jơh bal kơnòm dềt mờ cau ùr geh bun den tàng cau lơi kung gơtùi mờ pal cit sơnơm vaccine nàng rơcang sơndră kòp ngòt rơngơt do.

Bŭ lah là kòp mờng gơtìp ngan mờ ngòt rơngơ̆t, mơya geh uă cau ờ hềt git tus mờ kòp do. Nàng yal tơngit tai jơnau git wă bè kòp do kung bè broă rơcang sơndră mờ kòp do, mpồl cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp mờ ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, Kwang atbồ khoa Truyền nhiễm Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

Dan ƀák sĩ pà git tài bè lơi gơlik geh kòp uốn ván?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Lài do kòp uốn ván geh sền là dùl tàm ală kòp kal ke ngan sơm, geh tŭ ờ gơtùi sơm bời. Mơya, bơh tŭ Ƀộ Y tế lơgar Việt Nam geh gùng dà broă cit sơnơm ai kơnòm dềt, cau ùr tàm tơngai geh bun in den kòp uốn ván geh gơmù uă ngan. Mơya, pah nam kung gam gơlik geh ờ uă cau gơtìp kòp uốn ván mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm sơl. Tàm hơ̆ uă ngan là bŭ lah neh geh rơcang sơndră niam, cih sơnơm rơcang sơndră mờ kòp niam, mơya kòp uốn ván kòn se kung gam gơlik geh.

Jăt jơnau kờp tàm khoa kơnòm dềt hìu sơnơm tiah Tây Nguyên, pah nam geh di pơgăp bơh 6 tus 8 nă cau gơtìp kòp uốn ván kòn se pa deh pal sơm kòp. Gam tàm cau dờng sơnam, pah nam geh di pơgăp bơh 8 tus 15 nă cau. Bè ờs trực khuẩn uốn ván kis tàm tiah geh is ù tiah, bràs, gùt tiah hờ bơdìh tiah geh is tàm bơta nha ƀào. Tŭ mŭt tàm să bơh sồt, di lah sồt ờ geh lơh niam den nha ƀào hơ̆ geh tơnguh bơtàu, gơlik uă, gơlik bơdìh bơta khih lơh gơlik geh ală bơta bơh kòp uốn ván”.

Kòp uốn ván mờng geh tơngŏ ală bơta bè lơi mờ broă sơm kòp bè lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Bơta tơngŏ lài ngan, loh làng ngan tŭ gơtìp kòp uốn ván là kơl dang kàng, dơ̆ bàr là kơl dang ơră, dơ̆ pe là tơngŏ rơtơs jơng tê, dơ̆ poan là cau kòp di gơlan gơtìp sồt mờ ờ hềt geh lơh di mờ tàm bơta ờ hềt geh broă sơndră mờ kòp, hơ̆ là ờ hềt cit sơnơm sơndră mờ kòp. Gơwèt mờ cau dờng, tŭ gơtìp kòp uốn ván broă sơm kòp gơtìp kal ke, glar bòl ngan. Khà gơtìp chơ̆t bal bơh hìu sơnơm dà lơgar là di pơgăp 5%. Kòp uốn ván là kòp jroă, kal ke sơm kòp. Bè đah sơm kòp neh geh broă ai bơh Ƀộ Y tế dê. Mơya broă sền gròi rơtơs jơng tê mờ sơndră mờ ờ pràn tă nhơm kung gam là bơta tờm nàng cau kòp sơndră mờ rơtơs jơng tê den cau kòp kung ờ gơtìp ờ tơl oxy mờ sơm kòp jơh ală bơta tơngŏ tŭ gơtìp uốn ván. Broă mờng chài bơh cau lơh sơnơm geh gơnoar kwơ màng tŭ sơm kòp cau gơtìp kòp uốn ván dê”.

Pal lơh bè lơi nàng pleh mờ gơtìp kòp uốn ván ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Nàng pleh mờ gơtìp kòp uốn ván, bơta tờm ngan là lơh niam sồt mờ cit huyết thañ sơndră mờ kòp uốn ván. Lơh niam sồt là tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp sồ, làng bol pal git rào kloh mờ dà kloh, tơnơ̆ mờ hơ̆ rào tai mờ oxy già, mờ lời rañ bañ rơsìh ală bơta sơnơm lơi di tềng sồt. Tŭ sồt neh rañ niam, vi khuẩn uốn ván ờ gơtùi kis, ală sồt sơlơ ndơ̆p den bơta ngòt rơngơ̆t tài kòp uốn ván là bơta vi khuẩn ngòt mờ nhơm trồ tiah, hơ̆ là kis tàm bơta ờ duh geh oxy, geh oxy là chơ̆t.

Den tàng, he pal lơh geh tiah sồt geh oxy den hơ̆ sồng vi khuẩn chơ̆t. Broă lơh niam sồt geh ờ gơtìp kòp uốn ván bal mờ cit dùl ding huyết thañ. Tŭ geh ală bơta tơngŏ lài ngan bè kơl dang kàng, di lah gơtìp sồt den pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh kham mờ sơm kòp di tŭ. Añ bơto sồr tơn là pal tus mơ hờ hìu sơnơm tiah Tây Nguyên, bañ mŭt tàm ală hìu sơnơm kơnhoàl nàng geh sơm kòp di tŭ, tài kòp do gơtìp mờ jroă mhar ngan”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!

Cau cih Thu Huế - Đình Thi - Cau mblàng K' Duẩn - Ndong Brawl