VOV4.K’ho- Thalassemia là kòp gơ hòr mhàm bơh pa deh, gơ lời wơl jat bơta gen ờ mpờl gŏ tàm ñiễm săk thể bè ờs bơh mè bèp dê tus hờ kòn bơh ală rơnàng. Tềl tơnggŏ tờm bơh kòp dê là ờ tơl mhàm bal mờ ală jơnau ờ niam ngòt rơngơt ngan, lơh gơ rềng tus bơta pràn deh dùh. Lơh ală xét nghiệm lài mờ tŭ bau là kuơmàng ngan nàng rơ wah di gen kòp Thalassemia, dong đal git ală yô ùr bơklau geh gen lơh gơbàn kòp Thalassemia halà ờ, bơh hơ̆ gơtùi sền sơ wì jơnau pơhìn gơbàn kòp Thalassemia tàm kòn tơnơ̆ do.

Jat ală bák sĩ cuyên khoa đơs, jơnau lơh gơbàn kòp hòr mhàm bơh pa deh (geh mat sơnđan là Thalassemia) là bơta sap sèng ờ bè ờs bơh hemoglobin dê tàm hồng kầu, bơta niam hồng kầu gơmù lơh hồng kầu ƀuơn gơtìp bơcah (gam hòi là hòr mhàm) lơh gơbàn bơta ờ tơl mhàm jŏ jòng. Tŭ kòp gơbàn jroă, cau kòp sùm pal tơmut mhàm. Tŭ tơmut mhàm uă ƀuơn lơh gơbàn bơta jơngkah Sắt tàm cau kòp hòr mhàm bơh pa deh, lơh gơlik bơta ờ niam tàm jơh ală bơta tàm să jan, lơh tam gơl muh mat, să jan cau kòp dê bè să dềt, bìng liang gơguh jơhua, pèt muh, sề cruơh, ờ pràn plai nùs, ờ pràn klờm, ờ pràn nội tiết... digơlan lơh gơbàn chơt să.

Pah nam, lơgar he geh mờr 8 rbô nă kòn se pa deh gơbàn kòp hòr mhàm bơh pa deh mờ git nđờ rbô nă oh gơbàn bơta gơ tàm pơn jat bulah mè bèp pràn kơldăng lơm. Hơ̆ là tài bơh cau dờng digơlan cèng kòp gơ tàm pơn jat mờ ờ git. Tàm khoa Kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, kờp bal pah ngai geh bơh 10 tus 15 nă cau mut tàm hìu sơnơm nàng tơmut mhàm, dùl nam geh pơgap bơh 250 tus 300 nă cau gơbàn kòp Thalassemia.

Uă ngan ală oh dềt tŭ pa deh kung gam pràn bè ờs. Tềl tơnggŏ kòp dê sùm gơlik geh tơnơ̆ dùl sơnam rlau hơđăng bal mờ tềl tơnggŏ ờ tơl mhàm, nha lác dờng. Tàm ală tơngai dờng pràn tơnơ̆ hơ̆ bơh kơnòm dềt dê, klờm, nha lác dờng hời rơ hời mờ là tềl tơnggŏ mờng ngan bơh kòp dê. Jơh ală cau kòp Thalassemia ndrờm gơbàn ờ niam ntìng muh mat tài gơguh uă bơta lơh gơlik ntìng tềng kàng hơđăng; dà kơl tau tam gơl jù tềng nđias jơng tê, kồ tê, kồ jơng, ntìng mat jơng ka. Kòp digơlan gơ rềng tus ală bơta tàm să bè nha lác dờng, gơmù tiểu kầu, ờ tơl mhàm, pă ntìng, gơmù canxi tàm mhàm, klờm dờng, gơbàn kòp đồm sơdàng, gơ rềng tơn tus bơta dờng pràn bơh pờm mas dê. Cau gơbàn kòp pal tơmut mhàm tus jơh rài kis, gơ wèt tàm mhàm geh pà bơh cau ndai dê nàng gàr rài kis. Ngòt rơngơt là bè hơ̆, mơya bol he gơtùi rơcang sơndră kòp do kơnờm broă kham rơ wah lài mờ tŭ deh.

Kờp bal bơh 4 tus 6 poh là bi Hoàng Thị Biên ơm tàm ƀòn Ea Dray, xã Tân Tiến, kơnhoàl Krông Păk, càr Dăk Lăk jun kòn ùr tơnhua 5 sơnam lòt tơmut mhàm tàm Khoa Ñi tổng hợp, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Bi Biên pà git, lài mờ tŭ bau, ùr bơklau bi ờ git bè kham pràn kơldăng să jan lài mờ tŭ bau mờ ờ git là kòp do gơ geh bơta tàm pơn jat. Oh dềt bơh tŭ deh tus 5 nhai kung gam sàu sa, dờng pràn bè ờs, mut tus nhai dơ̆ 6 sền gŏ sau gơ lơh pàl să jan, să jan glar, ờ gơtùi sơ tup, ờ bài pô toh mè den tàng hìu bơnhă lam oh lòt kham den git gŏ sau gơbàn kòp hòr mhàm bơh pa deh, pal tơmut mhàm tus jơh rài kis. Bi Biên đơs: “Hìu añ dê geh 2 nă kòn, kòn tơnhua 5 sơnam gơbàn kòp bơh tŭ 6 nhai, kòn tơnơ̆ 15 nhai kung gơtìp ờ tơl mhàm sơl, pal tơmut mhàm”.

Ai hìu bơnhă mò Lục Thị Thảo ơm tàm thôn 6B, xã Ea Wy, kơnhoàl Ea Hleo, càr Dăk Lăk den mờr 12 nam do neh sùm ơm bal mờ sau mò dê là Lý Công Dân, 12 sơnam lòt tus hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng sơm kòp hòr mhàm bơh pa deh. Mò Thảo pà git, tŭ deh sau pràn kơldăng bè ờs, mơya sơlơ dờng den sau sùm gơbàn kòp jê, ờ gơ mut sa, ờ gơguh kĭ, să jan pàl ngan den tàng hìu bơnhă neh jun sau lòt kham hơ̆ sồng git kòn gơbàn kòp hòr mhàm bơh pa deh. Rài kis hìu bơnhă kal ke, bal mờ oh kòn gơbàn kòp jê den tàng mè sau dê neh săng tĕ sau mò in ròng mờ dô tiah ndai. 12 sơnam là sơnam geh lòt bơsram bal mờ ală bơyô ring rơh mơya Dân sền hìu sơnơm bè hìu dơ̆ 2 he dê tài kòp ờ tơl mhàm do. Mò Lục Thị Thảo yal: “Sau gơbàn kòp Thalassemia mut tàm hìu sơnơm tơmut mhàm pah dơ̆ 4 kơldung, klò ngai tơmut mhàm, trồ măng den tơlik sắt. Bơh 12 nhai tơmut mhàm tus tŭ do, nam do neh 12 sơnam, ờ gơtùi lơh bơta lơi, kòn den kòp kơn jơ̆, bèp den gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh. Hìu bơnhă kal ke, tŭ do sau ờ gơtùi lòt bơsram”.

Thalassemia ờ di là kòp bơ tờp mờ là kòp gơ tàm pơn jat tài bơh cau kòp dờp jơh bal 2 gen kòp bơh bèp mờ mè dê. Tàm 5 nă mè bèp tŭ bau den geh 1 nă cau digơlan deh kòn gơbàn kòp halà cèng gen lơh gơbàn kòp Thalassemia. Pơn yơu bè dilah bèp mờ mè ndrờm cèng gen lơh gơbàn kòp, den jơnau digơlan deh kòn gơbàn kòp jroă là 25%; kòp nggờc là 50% mờ jơnau digơlan deh kòn pràn kơldăng là 25%. Jơnau tờm ngan lơh gơguh uă khà kơnòm dềt gơbàn kòp pah nam là tài bè kòp ờ kham đal git lài mờ tŭ bau. Bák sĩ Cuyên khoa 1, ồng Nguyễn Văn Mỹ, Phó Kwang atbồ Khoa kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tơngkah: “Kuơmàng ngan rlau jơh là rơcang sơndră kòp, tơngkah ală mè bèp là pơn đơl đau pal lòt lơh kham bơta gơ tàm pơn jat kòp, xét nghiệm mhàm sền là he geh kòp halà ờ lài mờ tŭ bau. Tài tŭ jơh bal mè mờ bèp cèng gen geh kòp den jơnau digơlan kòn dềt cèng gen kòp là uă ngan. Kòp uă ngan là tơmut mhàm, tơlik sắt den tàng kòn dềt pal kis jơh rài mut tàm hìu sơnơm, lơh gơbàn hoàc huơr bè priă jền ai hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn in, kòn dềt ờ geh lòt bơsram, ờ gơtùi kis bè dùl nă kơnòm dềt bè ờs”.

Lòt kham pràn kơldăng să jan lài mờ tŭ bau, tài rơngòt dilah git gŏ kòp den geh gơ rềng tus bơta gơboh gơbài 2 nă ùr bơklau dê, geh tŭ geh cau gam mìng đơs là tàm pin pơrdah gơp hơ̆ sồng pal kham. Halà geh uă cau ùr kờñ lòt kham mơya rơngòt gơp bơyô mờ cau tờm đơs là digơlan geh jơnau lơi den hơ̆ sồng pal lòt kham... Jơh ală bơta kơlôi sơnơng do neh lơh gơlik bơta kòl yan, lơh bơta kuơ bơh broă kham pràn kơldăng să jan lài mờ tŭ bau gơ gơs là bơta rơngòt, bơta tơngòr gơ wèt tus mờ uă cau kơnòm să. Kung tài bè hơ̆ den tàng, uă cau gơbàn ală bơta kòp gơ lời wơl rài tơnơ̆ in ờ duh pal geh bơh cau kờñ gơboh he dê.

Nàng kờñ git geh cèng gen kòp halà ờ, ală ùr bơklau lài mờ tŭ bau pal lơh xét nghiệm mblàng git loh jơh bè tế ƀào mhàm. Dilah cồng nha xét nghiệm geh đơs là hồng kầu dềt, ờ huan dum phồng pin geh gen Thalassemia den pal geh lơh ală xét nghiệm nền nòn rlau nàng gơtùi đơs nền là geh gen Thalassemia halà ờ. Bơh hơ̆, bák sĩ gơtùi geh ală jơnau pơlam mờ broă sơm kòp mùl màl ai cau kòp in nàng gơtùi deh ală kòn pràn kơldăng.

Nàng wă rơlao tai bè kòp Thalassemia, mpồl cau ai tơngit jơnau đơs neh geh dơ̆ lùp bác sĩ CKI Nguyễn Văn Mỹ-Phó kwang atbồ khoa Nhi tổng hợp, Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên bè broă do.

Thalassemia là kòp bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ CKI Nguyễn Văn Mỹ: “Thalassemia là kòp gơtờp mhàm tàm ală kơnòm dềt bè ờs, gơlik geh mờ bơta tơngŏ ờ tơl mhàm, ờ tơl săt. Gơlik geh bơta do là tài gơguh gen alpha ha là beta, lơh gơmù tơrgùm mpồl poli ni sơna den tàng hồng cầu bơcah mhar lơh gơtìp cau kòp ờ tơl mhàm.

Jăt mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) yal, kòp Thalassemia là kòp gơrềng bơh cau pròc mhàm, jơi bơtiàn, tàm hơ̆ uă ngan là jơi bơtiàn kis tàm tiah kơh bơnơm. Càr Dăk Lăk là càr tàm tiah Tây Nguyên geh gal jơi bơtiàn kòn cau ơm kis bal, do là bơta tờm lơh gơtờp uă kòp Thalassemia uă tàm mpồl bơtiàn. Mè mờ bèp gơtìp kòp den kòn geh kòp do uă ngan, 1 bơnah 4 là kơnòm dềt geh kòp, nggùl khà kơnòm dềt geh gen kòp”.

Bơta tơngŏ uă ngan bơh kòp do mờ broă rơcang sơndră mờ kòp do là bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ CK I Nguyễn Văn Mỹ: “Bơta tơngŏ lài ngan mìng là ờ tơl mhàm, ờ tơl săt, să bồ pàl, klờm dờng, la dờng. Cau kòp geh muh măt krơi is bè bìng liang gơguh, muh dềt, kòn dềt ờ dờng, ờ ñjơ̆, ờ niam broă dờng pràn să. Broă sơm kòp tŭ do là bơtơol mhàm, tơlik săt. Bơh khà jroă, ờ jroă mờ tàm 3 poh, 4 poh geh bơtơl mhàm 1 dơ̆ mờ tơlik săt kung pal geh tơngai sơl.

Kwơ màng ngan là rơcang sơndră, nàng kòn dềt deh mờ ờ gơtìp mờ kòp do den ală cau mè bèp lơh ngan lòt lơh điện di, xét nghiệm mhàm sền să tờm geh kòp lah ờ lài mờ tŭ bao. Kwơ màng tàm tiah ngài, broă kham bơta pràn să jan lài mờ tŭ bao, pleh mờ bao rềp jơi nòi bal nàng deh geh kòn pràn kơl dang tài bơh mè bèp ờ geh gen kòp den oh kòn deh ờ tŭ lơi gơtìp kòp do, tài kòp do kal ke ngan sơm bời mờ pal sơm sùm jơh rài.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng K' Duẩn- Ndong Brawl