VOV4.K’ho - Bal mờ tiah prăp gàr chi che hòn is Kon Chư Răng, Brê dà lơgar Kon Ka Kinh là tiah tờm bơh tiah prăp gàr chi che kơh bơnơm Kon Hà Nừng (càr Gia Lai). Tàm do, kơnờ mờ tơnguh gơnoar bơh ală mpồl bơtiàn kòn cau Bahnar kis rềp mờ brê, ală mpồl lơh broă tàm ƀòn lơgar gam sền gàr brê geh is geh cồng nha.

Tàm 2, 3 ngai, làng bol kis tàm ƀòn Đê Kjiêng, xã Ayun, kơnhoàl Mang Yang hòi jà geh dùl mpồl bơh 5 tus 6 nă cau bal mờ ală kuang bàng lơh broă tàm Anih sền gàr brê sồ 1 bơh Brê dà lơgar sền gàr Kon Ka Kinh (càr Gia Lai) lòt sền gròi tàm bơnah bă brê geh jào nàng sền gàr.

                       Làng bol kis tàm ƀòn Đê Kjiêng bal mờ kuang bàng sền gàr brê lòt sền gròi

Bi Lơi, cau kis tàm ƀòn Đê Kjiêng pà git, broă lòt sền gròi 2 ngai 1 mang jrô tàm brê dờng, bal mờ phan sa, phan ngui, bal mờ phan ờ tŭ lơi ờ tơl dùl nơm gai jòng rơlao 1 thơ̆k, nàng wàs gùng, mờ nàng tă ală dă cau pơ̆t kờñ yar phan brê.

Sền gàrbrê, pah nam, làng bol kis tàm ƀòn Đê Kjiêng dờp geh di pơgăp 250 tơlăk đong. Khà priă do geh tam pà ndrờm bal ai ală hìu in mờ tă dùl bơnah nàng blơi rơndeh lơ-òr, măi ƀồm dà drơng tàm broă lơh sa bal; dong kờl priă ai hìu rơƀah. Làng bol kung geh bơto sồr lơh ală phan brê dềt nàng geh tai priă. Bơdìh mờ broă lòt sền gròi, làng bol kis tàm ƀòn Đê Kjiêng tŭ mŭt tàm brê pơ̆ ƀăng, jòi pơnơs... di lah geh tơngŏ krơi is den ndrờm yal mơ mờ mpồl cau lơh broă tờm.

                              Brê là phan bơna bal bơh làng bol kis jăt gah brê dà lơgar Kon Ka Kinh dê

Kơnờm mờ hơ̆, den tàng uă nam do, tàm bơnah bă brê geh mờr 2 rơbô lồ mpồl bơtiàn ƀòn Đê Kjiêng dờp sền gàr, brê geh sền gàr niam. Làng bol neh git tàm broă sền gàr brê là sền gàr rài kis, bơta niam chài rơgơi ƀòn lơgar dê: “Mpồl sền gàr brê jào kơnòl ai mpồl ƀòn bol añ in sền gàr tiah brê nàng gàr ală tờm chi geh kuơ, mờ gàr geh dà ai ƀòn lơgar in. Do là bă brê bol, là brê dà lơgar Kon Ka Kinh dờng ơnàng, pal sền gàr, atbồ niam, ờ gơtùi kơl chi brê, pal sền gàr brê, ai lơi mus brê lơh mìr, kơl chi brê den gơtìp lơh glài, lơh glài jăt mờ khà cau lơh tìs...”.

Bi A Mưm yal, tŭ do brê neh mùl màl là phan bơna kuơ màng mpồl bơtiàn ƀòn Đê Kjiêng dê: “Lài do, ƀòn lơgar ờ hềt wă, kơnờm mờ kuang bàng bơh brê dà lơgar lam sồr ai làng bol in tơnơ̆ do, ờ gơtùi mus kơl aniai chi brê, ờ mus brê lơh mìr, ờ òt chi. Gùt ƀòn geh dờp priă sền gàr, tam pà bal jơh, ờ lời dùl hìu lơi. Bàr tai là sền gàr brê den geh sền gàr tiah kis, dà dờng, ờ gơtìp tơrlah ù. Dơ̆ pe tai là he geh lòt pĭc bơsềt, jòi pơnơs nàng cèng tăc”.

Kuang bàng lơh broă tàm brê dà lơgar sền gàr Kon Ka Kinh lam sồr bè adăt sền gàr mờ tơnguh bơtàu brê ai làng bol kis jăt gah brê in

 Tŭ do, tàm tiah jăt gah brê dà lơgar Kon Ka Kinh, bơdìh mờ ƀòn Đê Kjiêng, xã Ayun, gam geh 25 mpồl bơtiàn ƀòn, mìng là làng bol kòn cau Bơnhàr kis tàm kơnhoàl Mang Yang mờ 2 kơnhoàl Đăk Đoa mờ Kbang gam dờp sền gàr mờr 18 rơbô lồ brê hòn is. Tơl mpồl ƀòn geh bơyai lơh uă mpồl lòt sền gròi, sền gàr brê, mờ sùm lam sồr bè adăt sền gàr mờ tơnguh bơtàu brê, tơrgùm bè broă rơcang sơndră mờ ồs sa brê. Ồng Lê Thanh Đạo, Kuang atbồ Mpồl sền gàr brê sồ 1 pà git: “Mờ ală hìu dờp sền gàr brê lòt sền gròi brê, bol añ tam pà bal jơnau tơngit bè ală bơta phan kơrian, ờ geh ai kơl, jòi kŭp mờ ală bơta chi lơi mờ he atbồ, sền gàr, dờp bal bơta kuơ bơh broă lơh drơng ala tus mờ tiah kis brê. Tàm broă atbồ, bol añ kung git jơnau tơngit bơh xã ală hìu làng bol lơi lơh tìs tàm broă kơl chi, bol añ pơgồp bal mờ kra ƀòn, cau geh bơngă pin dờn, lam sồr làng bol, rơhời làng bol kung wă”.

Ồng Lê Văn Vinh, Phó kuang atbồ Brê dà lơgar Kon Ka Kinh pà git, Brê dà lơgar kờp jơh bă ù ơnàng brê hòn is mờr 42 rơbô lồ, geh bal tàm 3 kơnhoàl Đăk Đoa, Mang Yang mờ kơnhoàl Kbang càr Gia Lai dê. Tàm tiah do geh rơlao 1 rơbô 750 bơta chi che, geh 14% khà chi che gùt lơgar; phan jơi kis geh 87 bơta phan, (tàm hơ̆ geh 34 bơta phan geh tàm khà Sră pơrhê lơgar Việt Nam); rơlao 300 bơta sềm mờ 77 bơta phan dềt wìn tàm ù.

Nàng sền, prăp gàr geh uă bơta sinh học bơh chi che brê hòn is, di lah mìng kơnờm tàm jơ̆t, bàr jơ̆t nă kuang bàng, cau lơh broă den ờ gơtùi lơh jai. Uă nam do, Brê dà lơgar neh lơh broă bal đềt mềr mờ mpồl bơtiàn ƀòn lơgar kis jăt gah brê: lơh bè lơi nàng làng bol in wă mờ gàr brê bè gàr phan bơna tờm làng bol dê. Kờñ bè hơ̆, bơdìh mờ broă pah nam tă priă dong kờl lơh ală broă lơh bal bè lơh hìu pơrjum mpồl bơtiàn, lơh đèng àng, lơh dà ngui sa, bơdìh hơ̆ tai mpồl lơh broă do gam sền gròi dong kờl làng bol geh rài kis broă lơh sa kơl jăp: ai pà sơntìl, phơng sih nàng làng bol in tơnguh bơtàu broă lơh sa, tơm priă sền gàr brê di tŭ, bơto sồr làng bol lơh phan brê di pal... Ồng Lê Văn Vinh pà git, tŭ do Brê dà lơgar Kon Ka Kinh gam kơlôi sơnơng lơh jăt ală rơndăp broă dong kờl làng bol tam phan lơh sơnơm tàm tiah mƀur brê, bơrlŭ bal tàm suơn mìr nàng dong kờl làng bol iang nùs sền gàr brê: “Añ kơ̆p kờñ là, tàm tơngai tus geh ală bơta pràn tàm broă prăp gàr tàm dơlam mờ bơdìh lơgar tus tàm do lơh broă bal, bơcri priă ală broă lơh, rơndăp broă lơh nàng lơh geh rài kis broă lơh sa ai làng bol in, pơgồp bal tàm broă chồl pràn lơh sa mpồl bơtiàn bơh ală ƀòn kis jăt gah Brê dà lơgar Kon Ka Kinh in, bơh tŭ hơ̆ tơmù ờ uă ngan broă gơrềng bal bơh làng bol tus mờ phan geh is brê dê”.

Tiah kơh bơnơm Kon Hà Nừng pa geh Mpồl duh broă pơgồp bal dunia broă lơh kòn bơnus mờ Chi che brê bơnơm (MAB-ICC) gơwèt UNESCO cih măt là tiah prăp gàr chi che brê bơnơm dunia ngai 15 nhai 9. Tiah tờm bơh tiah prăp gàr chi che brê bơnơm do là Brê Dà lơgar Kon Ka Kinh mờ Tiah prăp gàr brê Kon Chư Răng. Broă dong kờl ală mpồl bơtiàn làng bol kòn cau kis bơh yau dùl bă tiah geh ù tiah lơh broă sa kơl jăp, ờ mìng dong kờl làng bol tus bal sền gàr brê, sền gàr bơta geh uă sinh học, mờ gam pơgồp bal tàm broă sền gàr, lam lơh geh bơta niam chài rơgơi brê bơnơm bơh làng bol Tây Nguyên dê.

Cau cih Nguyễn Thảo-Cau mblàng Ndong Brawl