VOV4.K’ho - Gơwèt mờ cau kòp HIV/AIDS, broă geh sùm sơm kòp mờ sơnơm ARV là dùl tàm ală bơta kuơ màng ngan tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan bơh cau gơtìp kòp kung bè sền gàr mpồl bơtiàn lik bơdìh broă gơtìp bơh kòp dê. Den tàng, nàng broă sơm kòp bơh ală cau kòp HIV ờ gơtìp ờ tơl, tàm tơngai do Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS-Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk neh geh uă gùng dà broă lơh ai sơnơm cau kòp in nàng ală cau do geh sùm kòp sùm, ờ gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang să jan.

Ală nam lài do, tŭ đơs tus cau gơtìp kòp HIV/AIDS uă cau den pleh. Mờ cau kòp HIV, gơtìp kòp geh sền là neh rơcang lài tàm să “gơtìp chơ̆t”. Mơya, tŭ do, kơnờm mờ broă sơm kòp mờ sơnơm sơndră mờ virus (ARV), cau gơtìp kòp HIV neh jòi să jan in geh jơnau kơ̆p kờñ pa, pơn jăt tai geh kis, lơh broă bè ală cau bè ờs. Sơnơm sơndră mờ virus ARV là broă lơh geh cồng nha tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau gơtìp kòp HIV mờ sền gàr mpồl bơtiàn lik bơdìh broă gơtờp bơh kòp do dê. Sơm kòp mờ sơnơm ARV gờñ lơh gơmù 41% khà cau gơtìp kòp mồr mờ gơmù broă di gơlan gơtìp chơ̆t; gơmù 96% broă di gơlan gơtìp kòp HIV bơh broă bĭc bài mờ gơmù khà gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn gam hờ đơm 2%; gơmù kal ke broă lơh sa tus mờ hìu nhă bal mờ gah lơh sơnơm tàm broă sơm kòp mờ rơcang sơndră mờ kòp.

Bơh nhai 4 nam 2021, tŭ kòp Kovid-19 dơ̆ 4 gơtờp mờ tus tŭ do, bơta gơtìp bơh kòp Kovid-19 kal ke ngan lơh broă sền gàr, sơm kòp bơh cau kòp HIV kung gơtìp kal ke uă ngan. Jăt khà kờp bơh Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS yal, kờp tus nhai 11 nam 2021, Khoa do gam sơm kòp ARV ai 462 nă cau gơtìp kòp HIV/AIDS in, tàm hơ̆, geh uă ngan cau kòp geh rah rài tàm ală kơnhoàl, xã tiah ngài mờ geh bal ală cau kòp tàm tiah gơtìp wàng se kơrian tài bơh kòp Kovid-19, den tàng ờ gơtùi tus nàng dờp sơnơm. Nàng gàr niam ai cau kòp geh sơm kòp sùm, Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS neh lơh jăt uă broă lơh nàng cau kòp geh sơnơm hùc.

Bác sĩ Đào Thị Hảo, Phó Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS-Anih gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Tàm bơta kòp Kovid-19 bè tŭ do, nàng gàr niam cau kòp ờ gơtìp koh gơl sơm kòp mờ sơnơm ARV, Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS neh lơh jăt uă broă dong kờl cau kòp bè geh rơndăp broă ai sơnơm jŏ ngai cau kòp in, mùl màl 3 nhai 1 dơ̆ gơwèt mờ ală cau kòp sơm kòp sùm. Bơdìh hơ̆ tai, gơwèt mờ ală cau kòp tài gơrềng bơh kòp Kovid-19 pal tam cah ngài, tàm tiah gơtìp wàng se ha là tàm ală hìu sơm kòp Kovid-19, Khoa neh pơgồp bal mờ ală kuang bàng lơh sơnơm tàm anih cau kòp HIV gam lơh jăt broă rơcang sơndră mờ kòp Kovid-19 nàng di tŭ ai sơnơm ala cau kòp in, dong kờl cau kòp ờ gơtìp koh gơl tàm broă sơm kòp”.

Tŭ lơh jăt broă sơm kòp, khà virus HIV bơh cau kòp geh gơmù khà tàm ờ gơtùi geh gŏ tai, gàr cau kòp in sùm pràn kơl dang mờ kơrian broă gơtờp bơh virus tơnơ̆ do. Di lah broă sơm kòp mờ sơnơm ARV gơtìp koh gơl, khà virus geh gơguh uă, să jan ờ jan mờ bơta pràn bơh virus, bơh tŭ hơ̆ lơh bơta pràn rơcang sơndră mờ kòp bơh cau kòp ờ pràn mờ di gơlan gơtìp chơ̆t. Bơdìh hơ̆ tai, di lah cau kòp ờ sơm kòp mờ sơnơm ARV ndrờm bal, să jan geh jơi virus HIV sơndră mờ sơnơm, mờ tơnguh bơta pràn gơtờp kòp tus mờ mpồl bơtiàn. Cau kòp T.V.T, kis tàm kơnhoàl Cư̆ Kuiñ, càr Dăk Lăk pà git: “Tŭ kòp Kovid-19 gơtìp, kal ke tàm broă lòt rê, tơl dơ̆ tus kham, ală bác sĩ ndrờm sền gròi ngan, ai sơnơm pah nhai, bơto sồr nền nòn nagn añ in. Kòp gơtòp uă, ngòt koh gơl, mơya tŭ tus tàm do bác sĩ sền gròi, bơto sồr, dong kờl pà sơnơm jŏ tơngai 1 nhai 1 dơ̆ den tàng añ iang nùs rơlao, lòt rê ờ hoan gơtìp kal ke tài gùng ngài”.

Nàng rơcang sơndră mờ kòp Kovid-19, uă tiah neh ngui broă wàng se, kơrian ală tiah gơtìp kòp nàng kơrian kòp gơtờp, mờ geh uă cau kòp gam sơm kòp mờ sơnơm ARV neh ờ gơtùi tus dờp sơnơm tài geh tàm tiah gơtìp wàng se tàm ală tiah dê, den tàng, nàng cau kòp sơm kòp mờ sơnơm ARV ờ gơtìp koh gơl, Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS neh ai cau lơh broă jòi anih ơm kis, sồ điện thoại bơh cau kòp tàm sră sơm kòp nàng pơyoa sơnơm tus mờ gùng bưu điện ha là pơyoa tus ală Hìu sơnơm xã-tiah mờ cau kòp ơm kis rềp ngan in. Cau kòp P.V.T, kis tàm kơnhoàl Krông Ana, càr Dăk Lăk yal tai: “Kòp Kovid-19 gơtìp kal ke, mơya ală bác sĩ neh bơto pơlam jơh, geh sồ điện thoại, añ mờ hòi là ală bác sĩ neh pơyoa añ in sơnơm tus mờ hìu sơnơm xã, añ tus tàm hơ̆ nàng ai sơnơm, ờ hoan lòt ngài, gơtờp kòp”.

Lài mờ hơ̆, nàng gàr niam cau gơtờp kòp HIV/AIDS ờ gơtìp koh gơl sơm kòp mờ sơnơm ARV tàm bơta kòp Kovid-19 gơtìp kal ke, Cục rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS neh geh ală jơnau bơto sồr mùl màl ai ală càr, ƀòn dờng tàm gùt lơgar in. Jăt mờ hơ̆, Cục rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS sồr Sở Y tế ală càr, ƀòn dờng đơng lam anih lơh broă bal rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS mờ ală mpồl lơh broă gơrềng bal lơh rơndăp broă ai ală gùng dà broă lơh geh cồng nha nàng geh sùm broă kham mờ geh sơnơm ARV ai cau kòp HIV/AIDS in, cau sơm kòp rơcang lài mờ kòp HIV (PrEP) tàm bơta geh dùl ha là uă hìu sơnơm sơm kòp HIV/AIDS, hìu sơnơm sơm kòp rơcang lài mờ gơtờp kòp HIV gơtìp tam cah is.

Gơwèt mờ càr, ƀòn dờng geh uă hìu sơnơm sơm kòp HIV/AIDS, PrEP, di lah geh dùl ha là ờ uă hìu sơnơm sơm kòp gơtìp tam cah is den cau lơh sơnơm tàm hìu sơnơm sơm kòp gơtìp tam cah is yal mhar ngan ai cau kòp HIV/AIDS in, cau sơm kòp PrEP gam sơm kòp bè broă ờ dờp sơm kòp, mờ bơto pơlam, bơto sồr cau kòp bè broă sơm kòp pơn jăt tai ơm sơm kòp tàm hìu sơnơm sơm kòp HIV/AIDS, PrEP di pal jăt mờ rơndăp broă neh lơh nàng tơmù bơta di gơlan gơtờp kòp Kovid-19 tus mờ cau kòp HIV/AIDS.

Gơwèt mờ càr, ƀòn dờng mìng geh dùl hìu sơnơm sơm kòp HIV/AIDS, PrEP mờ gơtìp tam cah ngài den Sở Y tế tơlik kơrnoăt hìu sơnơm ala tàm càr, ƀòn dờng dờp kơnòl kham, ai sơnơm ARV cau kòp HIV in.

Tàm bơta di lah jơh bàr jơnau pa yal do, broă ai lài ai sơnơm ARV tàm ờ uă Hìu sơnơm xã, sơnah ƀòn di pal mờ cau kòp in, mơya pal geh jơnau ring bal bơh cau kòp mờ gàr bơta ndơ̆p ndơr muh măt să jan cau kòp in.

Tàm bơta di lah cau kòp gam sơm kòp mờ sơnơm ARV, cau sơm kòp mờ sơnơm rơcang lài PrEP gơtìp tam cah ngài den hìu sơnơm gam sền gròi cau kòp dờp kơnòl ai sơnơm ARV cau kòp in bơh dùl nă kuang bàng lơh sơnơm geh sồr dong kờl tàm tiah tam cah is in.

Anih lơh broă tờm rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS geh kơnòl tă sơnơm ARV ai ală hìu sơnơm tàm càr in, tàm hơ̆ geh bal ală hìu sơnơm ờ hềt sơm kòp in, mơya geh Sở Y tế jào kơnòl tàm bơta jal mhar.

Di lah cau kòp geh jun tus kham mờ ai sơnơm tàm càr ndai kung bè tàm càr lơi geh hìu sơnơm sơm kòp gơtìp tam cah ngài den pal yal mhar tus mờ Cục rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS nàng geh broă dong kờl di pal.

Tềng đap broă gơlik geh kal ke bơh kòp Covid-19 dê, mpồl cau ai tơnggit jơnau đơs do neh geh dơ̆ cribơyai mờ bác sĩ Đào Thị Hảo, Phó Kuang atbồ Khoa rơcang sơndră kòp HIV/AIDS, anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk nàng git loh rlau tai bè kòp HIV/AIDS kung bè ală jơnau pơlam nàng cau kòp HIV/AIDS in lơh jat kờñ sền gàr pràn kơldăng să jan bơh să tờm he dê tàm tơngai kòp Covid-19. Jà...

Dan bác sĩ pà git HIV là ñchi mờ tŭ do cau bơtờp kòp HIV neh geh broă lơh sơm kòp HIV bè lơi?

Bác sĩ Đào Thị Hảo: HIV là bơta ờ pràn broă ờ bơtờp kòp, tŭ virus mut tàm să jan, virus HIV geh lơh aniai bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh cau kòp dê, lơh bơta pràn ờ bơtờp kòp kòn bơnus dê gơmù, lơh gơlik bơta niam ai ală vi sinh vật lơh gơbàn kòp in gơguh uă mờ lơh gơbàn kòp ai să jan cau bơtờp in, den tàng HIV gam geh hòi là kòp tŭ niam. Tŭ do, ờ hềt geh broă lơh sơm bời kòp ai cau kòp HIV in. Bulah bè hơ̆, sơm kòp mờ sơnơm dră wơl HIV (gam hòi là broă lơh ARV) gam là broă lơh cèng wơl cồng nha ai cau kòp in, dong kơryan khà virus tàm să jan cau kòp dê, bơh hơ̆ lơh gơguh bơta pràn ờ bơtờp kòp, dong cau kòp kis jŏ rlau, pràn rlau mờ kuơmàng là lơh gơmù bơta bơtờp HIV ai ală cau gùt dar in.

Dan bác sĩ pà git bơta kuơmàng bơh broă sơm sùm mờ sơnơm ARV dê?

Bác sĩ Đào Thị Hảo: Dilah sơm mờ ARV ờ geh lơh sùm den lơh gơ rềng uă ngan tus pràn kơldang să jan bơh cau kòp dê. Tŭ broă sơm kòp gơtìp ơm ing den lơh khà sơnơm tàm mhàm cau kòp dê gơmù, lơh cau kòp ờ gơtùi kơryan khà virus, bơh hơ̆ lơh bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh cau kòp dê gơmù mờ digơlan lơh gơbàn chơt să. Bơdìh hơ̆ tai, dilah cau kòp ờ lơh jat broă sơm kòp den să jan cau kòp geh lơh gơlik jơi virus HIV dră wơl sơnơm, do là bơta ngòt rơngơt ngan. Bal mờ hơ̆, tŭ broă sơm kòp ờ geh lơh sùm den khà virus geh gơguh uă.

Bác sĩ geh ală jơnau pơlam lơi gơ wèt tus mờ ală cau kòp HIV nàng gàr niam pràn kơldăng să jan tềng đap broă gơlik geh kal ke bơh kòp Covid-19 dê?

Bác sĩ Đào Thị Hảo: Gơ wèt mờ ală cau kòp HIV, bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh cau kòp dê neh gơtìp gơmù, ờ pràn rlau mờ cau bè ờs, den tàng, dilah bơtờp kòp Covid-19 halà ală kòp tŭ niam ndai den ƀuơn ngan gơbàn jroă rlau. Bè hơ̆ den tàng tàm tơngai kòp bơtờp bè do, cau kòp pal lơh jat broă sơm kòp, lơh jat di jơnau pơlam bơh bác sĩ dê, pal geh broă lơh tàm yal jơnau mờ anih sơm kòp, gơtùi yal bơh sồ điện thoại halà online... nàng tŭ geh broă lơi den gơtùi tàm yal jơnau mờ anih sơm kòp nàng geh dong kờl. Nàng rơcang sơndră kòp Covid-19, cau kòp HIV pal ờ huan ơm rềp mờ cau geh jơnau pơhìn halà cau bơtờp kòp Covid-19 nàng tơrmù ƀà jơnau pơhìn bơtờp kòp. Bơdìh hơ̆ tai, pal geh mờng quèng kis niam, ñô sa, ơm rlô dipal, tơl làm.

Dan ưn ngài bác sĩ.

Cau mblàng Ndong Brawl-K' Duẩn