Kung drờm bè ală jơi bơtiàn kòn cau ơm kis tàm tiah kơh bơnơm Tây Nguyên dờng ơning ơnàng dê sơl, cau Mạ ơm kis tơrgùm jat tơl ƀòn. Lài do, tơl ƀòn geh bơh 5 tus 10 nơm hìu rơng jòng, là tiah ơm kis bơh hìu bơnhă dờng halà uă hìu bơnhă dềt geh pròc mhàm bal. Tơl hìu bơnhă ndrờm geh drong kòi mờ hìu bềp trŭ gơm is. Mơya, rài kis tŭ do neh geh uă tam gơl, ală hìu rơng jòng ờ gam uă tai halà ala tàm hơ̆ là ală hìu rơng lơyah lời ai ală hìu bơnhă dềt in. Kung bè ală jơi bơtiàn tàm tiah Tây Nguyên dê, cau Mạ geh bơhiàn niam chài is, tơngŏ lài ngan là ală phan soh kòn cau bơh yau tàñ mờ ồi kòn cau.

Jat bơhiàn bơh yau, ală ùr ơruh cau Mạ ntào dờng 9 sơnam, 10 sơnam neh geh mò, mè bơto wơl broă, bơto broă tàñ ồi yau. Nàng tàñ gơs dùl pang ồi yau niam ngan, cau mạ pal lơh uă ngan broă lơh, bơh broă tam tờm đềs, ruồi brài, sơng dà, tơbă tàm bơrnơ̆ hơ̆ sồng nggui tàñ. Mìng is dùl bơrnơ̆ geh uă ngan nrăng chi mờ nrăng gle barah barài, dềt ngkhờc mơya cau Mạ neh tàñ geh ală pang ồi yau mờ ală gùng rùp bơka niam ngan, dà lĭp rơlìr niam măt sền ngan. Tàm pang ồi yau, làng bol sùm rơwah tàñ ală rùp hin pơn rơ ngan bơh làng bol he dê, bè: chi che, sềm, phan poan jơng, hìu rơng, tờm gơnơng... Tŭ do, bulah brài lơh mờ măi mok neh geh uă ngan mơya làng bol kung gam prap gàr sơl broă tam tờm đềs, ruồi brài, sơng dà mờ tàñ rùp bơka bơh yau bơh ồng mò dê lời wơl. Bi Ka Thoa, ơm tàm ƀòn Dà Nghềt, xã Lộc Châu, ƀòn dờng Bảo Lộc, càr Lâm Đồng, pà gĭt: “Guh ơdŭ 4 oh neh geh mè bơto wơl broă tàñ ồi yau. Tŭ do gơ lơh bè neh gĭt jơh rao, gam ală bơta kal ke den pal lùp bơsram tai bơh ală cau dờng sơnam, ală cau kra ƀòn. Tài bơh tàñ ồi yau, broă bơh yau den he ờ gơtùi lời roh ờ, pal prăp gàr broă bơh ồng mò dê mờ prăp gàr wơl bơhiàn niam chài bơh ồng mò dê lời wơl”.

Bơta li la ngan bè dà sơng, uă ngan bè rùp bơka neh lơh geh bơta niam bơnĕ tàm phan soh kòn cau Mạ dê. Hơ̆ kung là bơta niam bơnĕ is rơmis ngan bơh ồi cau Mạ dê pơndrờm mờ ồi kòn cau bơh làng bol ală jơi bơtiàn ndai tàm jơh gùt lơgar.

Kòn cau Mạ bơh gĭt nđờ rài kis mờ broă lơh sa, khi pin dờn là geh kàl tơnhào halà ờ geh kàl tơnhào, jơgloh halà hờm ram là ndrờm bơh Yàng mờ bơh Yàng kòi, Yàng brê, Yàng dà, Yàng tơrlung dà dê pà lơm. Bơh bơta pin dờn do neh lơh geh ală bơhiàn bơh yau pin dờn jăt Yàng ală dơ̆ lơh Yàng duh khoai ưn ngài ală Yàng Broă lơh sa dê. Ală dơ̆ lơh Yàng Broă lơh sa tơngŏ bơta bơnĕ bơnài bal đah kòn bơnus mờ ală Yàng. Làng bol kòn cau bơyai lơh ală dơ̆ lơh Yàng kung nàng ưn ngài ală Yàng, hòi dan geh mìu càl niam phan tam gơs niam, kòn bơnus geh pràn kơldang. Dơ̆ lơh yàng Ñô lir bông geh rcang lơh dồ nhai tơn, làng bol ntào tơnguh mờ bơka tờm gơnơng, dùl nơm hìu mờ gle dềt mờ rcang tơl làm phan ơn pơdơng mờ ală kòn phan ơn pơdơng nàng lơh dơ̆ duh khoai. Ồng Nguyễn Đắc Lộc- Cau kơlôi sơnơng niam chài jơi bơtiàn tàm càr Lâm Đồng dê pà gĭt: "Phan ơn pơdơng geh ală kòn be, iar, ada mờ ală yăng tơrnờm. Jat bơta pin dờn bơh cau Mạ dê; be là ala ai brê dờng, ada ala ai dà ia mờ iar ala ai rài kis pah ngai, den tàng 3 nơm phan ơn pơdơng do ờ gơtùi ờ geh tàm dơ̆ lơh Yàng duh khoai”.

Mpồl bơtiàn cau Mạ geh ală jơnau cih đơs crih tam ya bơh yau li la uă ngan geh uă jơnau yal yau mờ ală jơnau đơs pơnđick lơbơn niam hòi là “đơs tam pơ̆t”.

Đờng gòng bơh yau là bòr cing lơngô 6 pang ờ geh klŏ. Tŭ dròng geh sơngơr kơltau rơpu dròng lài bơh sơn rờp, gàr ntas mờ dròng tơnguh uă ngan lài mờ tŭ tơn jơh. Klau pơnu cau Mạ sùm uh kơwào, rơkèl, uh bơnung mờ ngke rơpu. Ală dơ̆ pơrjum niam chài đơs crih tam ya bơh ală đờng gòng dê niam ngan, bè: cing, sơngơr, kơwào... tàm hơ̆ đơs crih tam ya dròng cing geh gơtha is ồn tàm rài kis nùs nhơm bơh làng bol dê, jat bơta pin dờn bơh cau Mạ lài do dê, ală cing kung geh rài kis nùs nhơm bè kòn bơnus sơl geh tŭ chờ hờp, geh tŭ muăt jrùm... bè kòn bơnus he dê sơl.

Ală nam pa do, geh bơta dong kờl bơh gah niam chài ală càr dê, niam chài kòn cau Mạ kung neh sền gròi tàm broă prap gàr mờ ngui niam ală bơta kwơ niam chài bơh yau, ngan là ală dơ̆ lơh Yàng mờ broă bơh yau. Tàm ală càr geh uă làng kòn cau Mạ ơm kis, mờ broă lơh Jơnau neh lơh nền “Prăp gàr dơ̆ lơh chờ, niam chài cing mồng mờ đờng gòng ală jơi bơtiàn tàm dồ bă tiah” uă bơhiàn niam chài niam bơnĕ ngan bơh làng bol dê neh geh sền gròi, prap gàr kơ̆ kơl jăp.