Tàm càr Kon Tum geh bơyai lơh uă broă lơh niam chài-Lòt nhơl wèt tus hờ mpồl bơtiàn ală jơi bơtiàn kòn cau. Dùl tàm ală anih tus niam chờ nàng tus sền bơta niam chài-Lòt nhơl mpồl bơtiàn ală mpồl bơtiàn kòn cau kis tàm càr Kon Tum là Tiah lòt nhơl siñ thái dà lơgar Măng Đen, gơwèt kơnhoàl Kon Plông. Tàm do, di tàm dơ̆ ơm rơlô nam do geh bơyai lơh uă broă lơh nàng drơng làng bol bal mờ cau năc in bè: Ràng tơlik bơta niam chài “Bơta niam Tây Nguyên– Măng Đen”; Ràng tơlik dơ̆ pơrlòng “Rùp niam Tây Nguyên– Măng Đen”; Drà tăc phan geh lơh bơh broă lơh sa suơn sre mờ ràng tơlik ală bơta phan geh tàm kơnhoàl Kon Plông; Sơn đờm gùng lòt jơng mờ phan sa Măng Đen... Kung tàm dơ̆ do, UɃÑZ kơnhoàl Kon Plông bơyai lơh yal Kơrnoăt bơh UɃÑZ càr Kon Tum bè broă dờp tiah lòt nhơl Vi Rơ Ngheo, xã Đăk Tăng. Bal mờ sền ù tiah niam, bơta niam chài ƀòn kòn cau Sơdàng dê, tus anih lòt nhơl Vi Rơ Ngheo tàm dơ̆ do làng bol bal mờ cau năc gam geh làng bol tàm ƀòn yal, lơh geh uă bơta niam chài tàm do.

Bi A Hiền, dùl nă làng bol kis tàm ƀòn pà git: “Lài jơh, añ dan chờ gờm jơh làng bol bal mờ cau năc rềp ngài! Là anih lòt nhơl bơh ƀòn dê, tŭ cau năc lòt nhơl sền ù tiah tàm do, cau năc geh làng bol yal bè bơta niam chài ờs mờng, geh sền uă bơta niam chài, mờ sa uă bơta phan mìng geh tàm do, tàm hơ̆ uă ngan là broă trŭ gơm poăc sur, poăc iar buh, ka den kŭp bơh tàm croh dà, dà dờng, tơnao dà, biăp den geh pĭc bơh tàm brê nàng drơng cau năc in saò sa... bol añ ờ trŭ gơm phan sa bè ală phan sa geh lơh tàm ƀòn dờng dê mờ sùm geh tàm broă trŭ gơm, buh, lơh ală phan sa jăt broă lơh bè ờs làng bol kis tàm do dê”.

Là ƀòn lòt nhơl mpồl bơtiàn sơn rờp tàm càr Dăk Lăk geh dờp bơh nhai 3 nam do, ƀòn Akŏ Dhông (sơnah ƀòn Tân Lợi, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột) tŭ do kung gam prap lời uă bơhiàn niam bơnĕ niam chài bơh yau geh uă bơhiàn niam chài bơh kòn cau Rơđê dê, bè: Niam chài dròng cing jañ mồng, ù tiah pơrjum mpồl bơtiàn, bơt hìu jòng, phan sa, broă tàñ ồi yau, bĕ tơrnờm,... Uă hìu bơnhă kung gam ơn prap geh ală phan bơna kwơ, phan ngui bơh yau òr bè yăng tuk yăng tang, sơngơr hgơr, cơghế kpan. Do geh sền là ƀòn niam ngan rlau jơh tàm càr Dăk Lăk tŭ do dê, mờ 32 nơm hìu jòng bơh yau bal mờ uă bòr cing mồng, đờng gòng, ală nghệ ñân, mpồl đơs crih tam ya mờ ală broă bơh yau geh sền gàr, prap gàr mờ đòm jat ngui niam bơh uă rơnàng kòn sau dê.

Ồng Y Nuel Niê (bèp Jenny), Kwang atbồ ƀòn Akǒ Dhông pà gĭt, tơngai pa do, broă lơh dong kờl bơtàu tơnguh lòt nhơl mpồl bơtiàn tàm ƀòn Akǒ Dhông neh geh sền gròi bơcri priă lơh bè phan bơna bơt bơtàu, rơndeh rơndồ măy mok drơng broă lòt nhơl, bơto bơtê, bơto pơlam ală bơta chài lơh broă mờ bơt bơtàu phan bơna lòt nhơl, sền gàr tiah ơm kis. Tŭ do, Mpồl atbồ lòt nhơl mpồl bơtiàn ƀòn lơgar mờ làng bol tàm ƀòn neh rcang lài, gàr niam ală bơta niam ngan rlau jơh bè phan bơna bơt bơtàu mờ priă jền nàng drơng broă năc lòt nhơl tàm lơgar mờ lơgar ndai.

Ồng Y Nuel Niê, đơs: “Jơh ală Mpồl atbồ is, cau kra ƀòn, kwang atbồ ƀòn mờ ală oh mi tàm mpồl atbồ lòt nhơl mpồl bơtiàn ƀòn dê ndrờm lơh ngan hòi jà, mblàng yal làng bol tus bal bơtàu tơnguh lòt nhơl mpồl bơtiàn nàng tơnguh priă lơh geh, tơnguh uă cồng nha lơh broă lòt nhơl. Bal mờ hơ̆ den Mpồl atbồ lòt nhơl mpồl bơtiàn ƀòn dê kung kơ̆p kờñ kấp càr, gah lơh broă Niam chài geh tai ală broă lơh pơn jat tai dong kờl priă jền tàm 2 nam pơn jat sùm nàng geh priă jền mut lơh broă, gàr niam broă lơh nàng lơh broă geh cồng nha”.

Jăt tơngai, làng bol càr Gia Lai neh sền gròi uă rơlao tus mờ broă prăp gàr, tơnguh ală bơta kwơ niam chài, bơta niam kòn cau mờ ai bơta hơ̆ lơh bơta pràn nàng tơnguh bơtàu lòt nhơl mpồl bơtiàn. Tàm ală nam do, lòt nhơl mpồl bơtiàn geh sền gròi lơh jăt tàm ƀòn Ốp, ƀòn dờng Pleiku, ƀòn Stơr, ƀòn Mơ Hra-Đáp, kơnhoàl Kbang, ƀòn Ia Gri kơnhoàl Chư Păh, càr Gia Lai dê. Lòt nhơl mpồl bơtiàn neh geh broă tus bal bơh làng bol dê. Ală broă tơnguh bơtàu lòt nhơl mpồl bơtiàn tàm càr geh ai tàm mpồl bơtiàn, geh mpồl bơtiàn lơh tờm mờ ai geh priă làng bol in. Sở Văn hoá-Thể thao mờ Zu lịc kung neh dong kờl broă bơto, yal mblàng tơnguh uă jơnau git wă bơh làng bol dê tàm 15 ƀòn ală kơnhoàl, thị xã bè lòt nhơl mpồl bơtiàn nàng rơhời lơh gơs broă lòt nhơl mpồl bơtiàn; pờ ală ơdŭ bơto bơtơl jơnau git wă lơh lòt nhơl mpồl bơtiàn ai làng bol ờ uă ƀòn geh tơl bơta niam nàng tơnguh bơtàu lòt nhơl mpồl bơtiàn in.

Bi Hoàng Duy Cương, cau tờm hìu sa Plei Cồng Chiêng, ƀòn Ốp, sơnah ƀòn Hoà Lư, ƀòn dờng Pleiku yal: “Bơta niam chài cing mồng là bơta niam chài ờ di phan bơna, geh Dà lơgar dờp bơh nam 2005, tài gơboh kờñ, mờ rơlao mờ hơ̆ tai añ kờñ prăp gàr mờ tơnguh bơta kwơ niam chài den tàng añ neh pờ hìu ñô sa Plei Cồng Chiêng. Kờñ hòi jà cau nă tus gal rơlao den pah poh mang dơ̆ poh ndrờm geh ưn ngài cau năc mờ geh bơyai lơh uă broă lơh bè bơta niam chài cing mồng, chu gơnru ồs, teh đờng T’rưng, đơs jơnau pơn đik... den tàng añ kờñ lơh bè lơi ai tơl bơta niam ƀòn lơgar in, ai geh broă lơh ală cau chài in, prăp gàr bơta niam chài cing mồng”.

Bal mờ ală broă lơh niam chài- lòt nhơl wèt tus mpồl bơtiàn ală jơi bơtiàn kòn cau dùl ết nă cau, tàm dơ̆ ơm rlô tơngklàs jơh tiah đah Jum dà lơgar, tơrgùm dùl Dà lơgar(30/4), mờ tơngkah kir sơnrai Ngai Dunia Lơh broă (01/05) nam 2023, gơnoar atbồ ală tiah ală càr tàm tiah Tây Nguyên neh ai tơlik uă ngan broă lơh lòt nhơl mờ ală phan bơna krơi is ngan nàng kờñ drơng jơnau kờñ năc lòt nhơt tàm lơgar mờ lơgar ndai tus sền mờ sền gĭt.

Mờ ală rơgồng bơnơm ồs lila ngan mờ ờ hoan geh ngan- Kông viên địa chất gùt plai ù UNESCO, bal mờ tơnau dà Tào Dùng - “vịnh Hạ Long dềt tàm tiah Tây Nguyên dê”, càr Dăk Nông gam lơh pràn broă lòt nhơl, bơtàu tơnguh lơh sa. Tơnơ̆ tŭ kòp Kovid-19 geh gròi sền, tơngai pa do, khà dơ̆ năc lòt nhơl tus mờ tiah do ngai sơlơ gơguh. Tàm dơ̆ ơm rlô nam do, ală anih drơng broă lòt nhơl tàm càr Dăk Nông neh rcang lài ală bơta nàng wă. Bi Nguyễn Công Bằng, atbồ Tào Dùng farm, tàm sơnah ƀòn Nghĩa Tân, ƀòn dờng Gia Nghĩa, càr Dăk Nông pà gĭt: “Bè ù tiah niam den bol añ tam tai tờm chi, ƀlàng nhơl, lơh tai bàr pe kƀàng BBQ (kƀàng buh phan sa tàm bơdìh). Bè drơng broă ơm kis ing den geh tai 3 nơm hìu bugalo nàng di pal mờ jơnau kờñ năc lòt nhơl bơh tiah ngài tus ơm wơl tàm tiah do in. Bơdìh mờ hơ̆ den gam geh ală broă drơng was plung, bơka niam wơl gùng lòt gùt dar tơnau dà nàng drơng năc in hùc kơphê drim gờñ sền trồ tơngai pa àng. Ai trồ mang den geh chu gơnru ồs, ñô tơrnờm mờ mpồl đơs crih tam ya bơh làng bol kòn cau dùl ết nă cau dê”.

Kơnhoàl Lạc Dương, càr Lâm Đồng gam lơh môn tàp pràn să jan pơrlòng ơseh ờ geh ừn kòn cau K’Ho gơs dùl phan niam chài drơng cau năc lòt nhơl tàm lơgar mờ lơgar bơdìh in. Bal mờ bơta niam chài cing mồng, phan sa mờ tơrnờm, kơnhoàl Lạc Dương neh mờ gam rơhời mŭt tàm broă lơh môn tàp pràn să jan pơrlòng ơseh ờ geh ừn kòn cau K’ Ho tàm kơnhoàl dê gơs phan lòt nhơl krơi is, hòi jà cau năc lòt nhơl tus bal. Jăt ồng Cil Poh, Phó Củ tịc Ủy ƀan Ñân zân kơnhoàl Lạc Dương yal, lài do kơnhoàl sùm ai broă prăp gàr, tơnguh bơta niam chài, tơnguh bơtàu lơh sa lòt nhơl là dùl tàm ală broă lơh tờm, geh lơh sùm, jŏ jòng mờ sơnrờp ngan neh geh ală cồng nha niam. Mìng kờp tàm nam 2022, kơnhoàl Lạc Dương neh hòi jà geh rơlao 2 tơlăk 400 rơbô nă cau năc lòt nhơl, cèng geh priă uă ngan ai làng bol kis tàm kơnhoàl do in.

Ồng Cil Poh, pà git: “Kơnhoàl Lạc Dương lơh Mpồl đơng lam bơyai lơh pơrlòng ơseh ờ geh ừn, mờ ală tiah là ală xã, thị trấn tàm kơnhoàl. Jơh ală mpồl ndrờm tus bal 2 tơngu me là pơrlòng ơseh ờ geh ừn mờ pơrlòng phan sa. Bơh broă lơh do, bol añ geh yal bè rùp rài, bơta geh kung bè kòn bơnus bơh ù tiah kơnhoàl Lạc Dương dê, yal ală phan lòt nhơl krơi is bơh kơnhoàl dê nàng lơh pràn lơh sa tơnguh bơtàu”.

Bi Y Sim deh nam 1990, ơm tàm ƀòn Đê Gôh, xã Đăk Sơ Mei, kơnhoàl Đăk Đoa, càr Gia Lai pà gĭt: tàm rài kis bơh kòn cau Tây Nguyên tàm ù tiah do dê uă rài do, ƀăng là phan sa pah ngai, ờ gơtùi ờ geh tàm dơ̆ sào sa, bè: ƀăng hồl, ƀăng buh, ƀăng ƀok, biăp ƀăng pài... Sền gĭt do là phan sa bơkah pơn rơ, geh bơta bơkah mùl gŏ ngan, tơngai pa do, làng bol tàm ală xã Đăk Sơ Mei, Kon Gang neh lơh bal tam, lơh gơlik gơ gơs ƀăng ro, lơh gơs phan bơna OCOP, tăc gĭt nđờ tấn pah nam. Phan sa trŭ gơm mờ ƀăng mờng kwèng ngan tŭ do neh cèng wơl ai làng bol in priă lơh geh mờ kung là broă nàng làng bol in yal tơngĭt mờ năc lòt nhơl bè bơta bơkah mùl gŏ ngan bơh ƀăng Tây Nguyên dê.

Bi Y Sim đơs: “Bơh lài do ƀăng gle là phan sa mờngkwèng ờ gơtùi ờ geh tàm rài kis pah ngai bơh tơl nă cau, tơl hìu bơnhă dê. Tŭ do bol añ geh gơnoar atbồ bơto pơlam lơh ƀăng ro nàng tăc ai năc lòt nhơl in. Bơta kơ̆p kờñ ngan là năc lòt nhơl bơh tiah ngài tus tàm do jòi gĭt, sa ală phan sa trŭ bơh ƀăng ro mờ yal tơngĭt phan sa bơkah pơn rơ do bơh làng bol kòn cau Bahnar bol añ dê tus mờ tiah ndai”.