Tâm jay jong way ơm, ta meng nă ŭnh dôl hĭt rnga n’hanh du yăng ndrănh, nghệ nhân ưu tú Y Wang Hwing, ta buôn Triă, xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak dôl uh mbuăt n’hanh nkoch du gâl nău ndrong mpeh ndăm Dăm San. Dăm San lah bu klô ndăm dŭt têh, ntoh lư lam nkual neh ƀon lan dăch ngai. Bu blô ndăm lah nuĭh dŭt dăng, n’hanh geh âk nău blău, bâh hăn nchron, nkhĭt yău gay ma mât đăp mpăn an ƀon lan n’hanh lĕ ƀon. Lôch ăp gâl nkoch, nghệ nhân rlu du ƀlât, du mbuăt gay ma an nău nkoch lơ ma ueh n’hanh geh er lơn.

Khan, hôm ntơ lah nkoch ndrong lah ngoăy tâm âk nău nkoch mprĭng, nău Rđe ntơ lah Klei duê. Tâm nău Rđe, Klei lah ngơi, Duê lah tâm rgop, Klei duê lah nău nkoch geh nău tâm nthoi ma năp nău mprĭng geh ăp nău răk nkoch tâm ban. Ntơm nơh, nău nkoch mpring geh âk tâm nău rêh n’hanh nău pah kan bâh nuĭh Rđe. Mpơl nkoch tâm lĕ rngôch ăp ntil nău văn học way ơm kơt lah: Nkoch nđơn, kuăl brah, nkoch nău way, nău hôr, nkoch ndrong, mprơ tâm ơh. Nkô̆ nău nkoch ta ăp trong kan tâm nău rêh jêng, geh ngluh tă gĭt n’hanh ntĭm nti bâh rơh aơ tât rơh êng.

Nău nkoch mpring mô kâp geh nkoch ntŭk ueh reh, mbra dơi geh nkoch tâm rnôk rlu rlău lôch mông pah kan ta mir, rnôk hăn bâk dak, rnôk oh nô, băl mpôl tâm mâp tâm nkoch ta meng yăng ndrănh mô lah rnôk bu ranh ntĭm nti kon său. Rnôk nkoch mbra geh nkre lah uh goh n’hanh đah âk nău kan êng êng. Nuĭh nkoch tĭng ta nău ueh tâm săk nơm, nău nkoch, nău nkoch, ntŭk nkoch ma geh nău nkoch, nău mpring, đah nău ngăch nău mbrơi gay ma an nuĭh djăt dơh vât, dơh kăr. Yor nĕ ma bôl mô gĭt nchih, mô gĭt răk, mô hŏ tă hăn nti, du đê̆ nuĭh mom geh blău tâm săk mbra dơi kăr lĕ n’hanh dơi nkoch mprĭng ăp nău khan, kứt, eirei dŭt jong,  nkoch bâh măng aơ tât măng êng mo dơi lôch. Kơt yuh H Nai Niê, ta ƀon Phơng, xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dăk Lăk an gĭt.

"Gâp djăt tăng tĭng gâl n’hanh mprơ tĭng. Ăp ntŭk hăn gâp răk êng tâm bôk tôr an kăr n’hanh gĭt blău mprĭng. Gâp kanŭng kăr ta bôk kơt nĕ dơm gâp mô gĭt rplay săm ƀŭt jêng mô dơi geh nchih tay. Nău mprĭng, ngăn lah nău mprĭng ơm kăl e rĭ gâp mbra nti tay an kon său n’hanh oh nô băl mpôl nuĭh i ŭch nti, ŭch kăr n’hanh nkoch an kon său gâp djăt n’hanh gĭt”.

Nuĭh Rđe dŭt uănh khlăy ăp nuĭh gĭt vât âk mpeh nău nkoch mprĭng, lĕ geh nău mprĭng an lah “Nuĭh geh bâr brah an/ mbung brah njêng/ tôr krêp dăch ta bôk/ lah nuĭh geh blău mprơ kứt, eirei”. Nuĭh blău nkoch mprĭng lah nuĭh gĭt vât mpeh văn hóa, nău way, gĭt ngơi n’hanh blău nău ngơi, ndơ̆ mbơh nkoch ueh djăt n’hanh ăp nău tă gĭt blău lĕ geh rgum donh bâh âk rơh. Nĕ mbra lah nău tă gĭt mpeh trôk nar mih sial, kơt nău uănh trôk nar, tơm si, pih, sĭm och gay ma gĭt rơh srĭh tăm, pĕ lêh, săch nar ueh, nar mô ueh. Mbra dơi lah nău tă gĭt mpeh nău rêh jêng n’hanh kon nuĭh, kơt nău tâm mbơh ngơi gŭ dâm tâm rnăk vâl n’hanh ntŭk rêh jêng, nău way, nău tă blău kan.

Dŭt lap geh tâm mâp gĭt đah ntil nkoch ndrong bâh ntơm hôm nha jê̆, tât aƀaơ, nghệ nhân mom Y Đhin Niê, ta ƀon Triă, xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar lĕ gĭt kăr n’hanh blău nkoch du đê̆ ndrong kơt Nău nkoch ndăm Dăm Yi, nău nkoch y Kung Y Dang.

"Gâp geh tăng ăp nău tâm pât nău mprĭng bâh u che, ăp nău nkoch nđơn rĭ gâp geh ăp nău ŭch ueh ngăn. Săk gâp nơm rĭ kanŭng geh ăp nuĭh nghệ nhân âk năm deh nti tay du đê̆ dơm, gâp nti tay âk yơn lah mô hôm geh nuĭh nti tay. Gâp ŭch mât rbăy tay ăp nău nkoch nău mprĭng aơ, mât rbăy n’hanh nkoch tay ăp nđơn, nău mprĭng bâh u che an kon său”.

Ta n’gor Dak Lăk aƀaơ hôm nha geh âk nghệ nhân gĭt vât n’hanh nsrôih mât rbăy tay ăp nău nkoch mprĭng bâh nuĭh Rđe, tâm nĕ, ta xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar, ntŭk geh uănh lah ntŭk tu tơm bâh văn hóa way ơm rnoi Rđe, aƀaơ geh rlău 300 nghệ nhân gĭt nkoch mprĭng, nău ndrong, mprơ tâm pât. Bâh nău uănh ôp, mât rbăy, ntŭk kan văn hóa- thể thao n’hanh pâl nđaih n’gor Dak Lak lĕ geh săch xã Ea Tul gay ma nchih săm ƀŭt rhŏ khoa học mpeh di sản văn hóa khlăy gâl ngih dak đah ntil Ngữ văn dân gian nău nkoch mprĭng. Đah nău geh n’gâng kan văn hóa- thể thao n’hanh pâl nđaih kơp dơn nău mprĭng bâh nuĭh Rđe ta nkuăl Cư M’gar lah Di sản văn hóa dŭt khlăy gâl ngih dak ta Nău ntrŭnh mbrô 1840, nar 4/8/2022, lĕ pơk trong hun hao mhe gay ma ntil văn hóa dân gan aơ geh mât rbăy n’hanh ndrăy ueh lơn ta ntŭk. Wa Y Mang, groi kruanh ntŭk kan văn hóa- thông tin nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak an gĭt.

"Đah nău mprĭng geh mbơh lah Di sản văn hóa phi vật thể gâl ngih dak, mpôl hên lơ ma nsrôih mbơh tơih an nuĭh ƀon lan mât rbăy nău way ueh ơm, nkoch trêng tay an kon său nău mprĭng gay ma mât tay nău ueh ơm bâh rnoi mpôl”.

Nuĭh Rđe geh nău nkoch “Nău rêh mô geh nău nkoch khan, mô geh nău mprơ kưt, eirei kơt sông piăng mô geh boh”, an saơ nău khlăy bâh nău mprĭng, ngăn lah ntil nău nkoch ndrong, tâm nău rêh n’hanh nău way bâh nuĭh Rđe. Mô dơn kanŭng lah nău tâm mâp tâm nđur, nuĭh Rđe dŏng nău mprĭng kơt lah nău gĭt vât mpeh nău way ơm, gay ma tâm ngơi, tâm mbơh nkoch nău, njoăl nău ŭch nău rŏng n’hanh ntĭm nti kon său, nkoch tay an kon său đah ăp nău mprĭng, nău hôr, dŭt ueh ngăn.

Lah du hê nuĭh kan gŭ mĭn văn hóa rong an dŭt âk mông nar n’hanh n’hâm suan joi gĭt, rgum nchih mpeh văn hóa ăp rnoi nuĭh ta Tây Nguyên, NSUT Vũ Lân tă âk tơ̆ ndơ̆ ntil nău ot ndrong – Khan tâm ăp bôk nău kan Nar mprĭng Việt Nam dơi ƀư ta Dak Lak. Tĭng păng, mprơ ndrong n’hanh nău mprĭng lah du ntil nău mprĭng tă bah ăp rnoi nuĭh ta Tây Nguyên njêng luh đah ăp rup uĕh n’hanh dŭt lăp uĕh. 

-Hơi NSUT Vũ Lân. May mbra an gĭt, nău mprĭng mhâm geh nău khlay tâm nău rêh nuĭh Rđe tâm ban kơt ăp rnoi nuĭh êng ƀa ƀă ta Tay Nguyên đŏng mêh?

NSUT Vũ Lân: Ƀư du nar rgum ƀon mô lah nău ngêt sa têh nê nơh ta nkual neh Tây Nguyên dja ri mô dơi lah mô geh nău nteh chĭng gong, mô dơi lah mô geh ăp nău nchreng way ơm n’hanh lơn lah mô dơi lah mô geh nău mprĭng. Nău mprĭng, nău Rđe kuăl lah Klei duê, I ngăn nê lah du nău mprĭng dŭt mha êng bah ƀon lan Rđe n’hanh âk rnoi nuĭh êng ƀa ƀă ta nkual neh Tây Nguyên dja. Nê  lah du  ntil nău mprĭng, n’hanh nău mprĭng dja ri tâm nău  rêh bah khân păng, tâm nău way rŏ (rblang tĭng nău Yăn) ri  khân păng dŏng Klei Duê. Hôm tâm “răch brah” (ngă yang) bah nuĭh Rđe ri khân păng dŏng nău mprĭng mô di dŏng nău ngơi ngăn he. Hôm mprơ tâm ơh, tâm pât, lĕ rngôch ăp nău mprơ bah khân păng kơt lah dŏng nău mprĭng da dê.

- Kơt may mhe nkoch ri mbra  dơi ŭanh nău mprĭng lah du ntil nău mprĭng dơn geh êng ta nkual Tây nguyên dơm. Ndrĭ ntil nău mprĭng dja moh geh ndơ êng đah ăp ntil nău mprĭng êng ƀa ƀă mêh?

NSUT Vũ Lân: Êng du ntil đah ăp nău mprĭng êng ƀa ƀă bah nuĭh Yăn lah khân păng mô mprĭng bah jâng nău mprĭng ma khân păng dơn dŏng nău mprĭng ta nău rŏ tơm dơm đah ăp ntil nău mprĭng tâm rep, nău mprĭng tâm ƀah, nău mprĭng tâm nthoi n’hanh lơn lah lâp tay nău mprĭng. Tă bah njêng luh ăp nău mprĭng ta  tĭng du nău mprĭng đah nău ngŭr klêu hŭch hao êng êng hŏ njêng luh nău mprĭng Rđe geh du nău tâm râp dŭt tâm di ntop đah nău rêh n’hanh lơn lah đah jâng âm nhạc khuh n’gôr bah nkual neh Tây Nguyên dja. N’hanh rnôk geh du nău mprơ ma nău mprĭng uĕh ri nuĭh djăt bah dâng khân păng dŭt uĕh. N’hanh nău nău mprĭng ƀư an bu dơh kăr.

-Hôm đah nău ot ndrong – khan ri mhâm mêh? Tĭng may ntŭk lah tơm ndơ gay mprơ ndrong dơi mât ndray rêng lam ƀon lan mêh?

NSUT Vũ Lân: Nău ot ndrong ri âk rnoi nuĭh Tây Nguyên dja kơt lah ăp  rnoi nuĭh geh da dê. Yơn lah  kơt nuĭh Bu Nong khân păng kuăl lah ot ndrong, Nuĭh Rđe kuăl lah Khan, geh ntŭk êng ri âk rnoi nuĭh êng ƀa ƀă kuăl ma nău êng ƀa ƀă.

Khan, jêng lah ot ndrong, lĕ ma hang rmưn nău kơt nê̆, ndơ lơh dĭng khân păng nha hôm dơi kăr n’hanh khân păng nkoch lĕ ma măng aơ tât măng êng. Yor păng geh nău mprĭng n’hanh nău ngŭr klêu bah nău mprĭng ƀư an bu geh nău dơi nkah jŏ n’hanh mbra trêng nti tay ma mbung tâm ban kơt rŏ dơi ăp măng. Ri aơ lah nău dŭt mha êng bah du ntil nău  mprĭng mha êng dja. Păng mô hŏ jêng luh du ntil săk nê nơh dŭt ăp tŏng rêng yơn hôm geh âk trong rklă mhe, rŭ hôch âk trong rklă blău dŭt krit blău tâm  nău rêh ngăn, tâm râp nău rêh bah ƀon lan ngăn.

Trong tâm mprĭng bah khân păng mô kơt nuĭh Yuăn. Khân păng dŏng nău mprĭng tâm tĭng du goi ngoăy n’hanh nău mât dŏng nău mprĭng tâm tĭng goi trong ri  păng njêng luh nău tâm rĭng nău mprĭng an du goi trong nê. N’hanh nău tâm râp nê păng krêp lhăt tay đah nău tâm râp bah ăp nău mprơ, bah ndơ uh goh way ơm bah ƀon lan nkual neh Tây Nguyên dja. N’hanh nê lah du ntil nău dŭt uĕh.

- Ơ, dăn lah uĕh wa mpeh ăp nău nkoch dja.