Tui ntĭng ndrih geh rong âk ngăn tâm miền Tây ndrel Đông nam bộ ndrel mhe geh rong tâm nkuăl Tây Nguyên. Yơn lah, đah nau rlong ndrel dŏng nau kan rong mhe, nô Nguyễn Đức Thành tâm thôn Hiệp Hoà, xã Quảng Hiệp, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak geh dơi đŏng rong, ân geh ma rhiăng rkeh prăk ăp năm, pơk luh nau dơi rong tâm âk nkuăl êng bah n’gor.

Nô Nguyễn Đức Thành nkoch, năm 2017 nô hŏ rlong n’hâm rong tui ntĭng ndrih tâm nglau ka bah kơi ngih, đah nau ŭch leo nsĭt nau săk geh văng sa âk lơn. Yơn lah, yor ê geh nau blau, 2 tŏ rong bah năp mô geh, rnoh tui rêh tâm dâng 10% ƀư lŭp âk. Mô rvê, nô lŏ ntuh kơl rvăt 300 rbăn kon ntil lŏ rong tay ndrel păng hăn tât n’gor Tiền Giang tĭng kơt nau rong. Păng geh ôp ndrel geh nau blau, nô Thành jêh nê geh nau dơi đŏng. Rnôk aơ, đah 6 ntu rong, rnoh 10 rbăn m3, du yan rong 200 rbăn mlâm, nô geh 400 rkeh prặk, nkŭp rnon hôm nklăp 50%. Tĭng nô Thành, yŭch rong tui ân dơi tâm nglau dak njŭng, ri nơm ân geh nchrăp kon ntil, đăp mpăn ndơ sa ndrel dak tâm ntu ân kloh tâm di:

‘Rnôk kon tui ntơm deh ri nơm ân geh rong tâm dak sât, chiăt nklăp 7-15 tâm rnoh 1000. Rnôk ma nơm gĭt tui ntil geh dơi leo nsĭt rong ta Dak Lak ri rnoh chiăt tâm dak ân geh tâm ban mô lah tâm kơt ma dak sât dơm, nơm m’ơk tui mơ rêh. Nau tơm đŏng lah ndơ ân păng sa, nơm ân geh ƀư rjăp. Kơt lah ndơ khi mô geh, độ PH ntơm 6,5 tât 7,5 lah ueh ngăn. Tơm dak ăp rnôk ân geh tŏng, kloh’.

Lah ngoai tâm ăp rnăk rong tui geh nô Thành kơl an ntơm 4 năm bah năp, nô Nguyễn Xuân Hùng, tâm xã Dak Sor, nkuăl Krông Nô, n’gor Dak Nông rnôk aơ rong geh 500 rbăn mlâm tui tâm 3 ntu, đah 25 rbăn m2. Wa Hùng nkoch, nau ueh bah tui aơ lah păng dơi rong tâm rnôk mih, nar, neh ntu bah Tây Nguyên. Tui hao têh ngăch, têh, puăch kah, âu vitamin B12, omega 3, axit lay ndrel lah ntil tui gfeh rnoh văng sa âk. Nau mô ueh bah tui aơ nê lah ntuh kơl âk, nau mât rong jêr ndrel nơih mô geh nau dơi lah nŭih rong ƀư mô tâm di. Nau blau bah wa Nguyễn Xuân Hùng mbơh, ân tui ka âk ir kŏ mô ueh ơm:

‘Ân tui sa rnôk ơm ôi mô lah bôk kêng măng. Nơm knŭng ân păng sa tâm 2 tŏ nê dơm. Ndơ sa ri, êng rnôk nơm hăn rvăt ndơ bu rong ân sa, ri ân păng sa ăp ntil ndơ nơm gâm tă bah mbo ndrel tuh nănh đŏng ndrel ntop tây nê ân geh bum chin tih, nơm bal n’hơ. Êng nê, 2 nar/tŏ ân tui sa tay ăp ndơ nơm choh hăch tâm mông ôi. Nơm ân geh, mô ân tui sa âk, knŭng sa tŏng ndơ sa, gay der lơi ndơ rmeh ƀư mô ueh dak tâm ntu”.

Tâm nkuăl Krông Nô, n’gor Dak Nông ndrel ăp nkuăl Ea Súp, Cư M’har, nkuăl têh Buôn Hồ ndrel nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak, rnôk aơ geh 20 rnăk rong tui, rnoh neh rong 200 rbăn m2, rnoh ăp năm geh 45 tấn. Rnoh aơ mô âk rđil đah ntŭk ŭch rvăt sa ăp năm bah Dak Lak. Rnôk aơ, nô Nguyễn Đức Thành ndâk rmôt ƀư tâm boh rong tui Tây Nguyên, kơl an ƀon lan kon ntil, nau mât chăm, mpa rong ndrel mbơh ntŭk tăch tui đŏng.

Wa Trần Ngọc Sơn, Groi Chi cục trưởng Chi cục Thuỷ sản n’gor Dak Lak nkoch ăp kỹ thuật mpeh rêng sơch mât prăp kon ntil, ndơ sa n’hanh du đêt ntil nău ji ta tui ntĭng ư̆r gay kônh wa gĭt kloh, đăp mpăn nău mât rong nsĭt geh wăng sa â.  

- Ơi wa, dăn may nkoch mpeh nău dơh n’hanh nău mpŏng geh mât tui ntĭng ư̆r ta n’gor Dak Lak aƀaơ mêh?

Wa Trần Ngọc Sơn: Tâm bar pe năm rlơ̆ aơ nău mât tui ntĭng ư̆r ta n’gor Dak Lak hao rơ̆ jêng uĕh, rgum ta ăp ntŭk kơt nkuâl Cư M’gar, Ea Súp, Buôn Đôn n’hanh thị xã Buôn Hồ. Aƀaơ rnoh âk tĭng nău ŭch geh tăch ri dŭt âk, yơn  lah rnoh âk ta n’gor mô hŏ tŏng gay ma tăch, tui ân rvăt bah n’gor êng ƀa ƀă sĭt. Rnoh khlay kơt tĭng mpôl hên groi nđôi ri ta rnoh 170.000 – 180.000 prăk/kg, aơ lah rnoh khlay dŭt uĕh đah nuĭh mât tui ka.  

-Gay mât tui ntĭng ư̆r geh nău dơi, nău lor bôk năp nuĭh mât ân nchrăp lah n’glău dak mât, ndrĭ rêng kan dja dơi nchrăp mhâm mêh, hơi wa?

Wa Trần Ngọc Sơn: Lor rnôk  mât tâm rơh mhe ri kônh wa ân kuar rvach uĕh tay n’glău mât, kuar rvach ân srăch uĕh n’hanh ân ndjoh dak ih sơh n’glău n’hanh an jŏ oi bah kơi nê mơ n’glăp tay dak lăp. He ân mât đăp mpăn rnoh kiềm n’hanh PH. Ta Dak Lak tĭng mpôl hên saơ rnoh kiểm ta du đêt n’glău n’gâr ta ăp nkual rđŭng dêh, jêng kônh wa ân poh vôi tuch tăm gay n’hao rnoh kiềm đăp mpăn geh ntŭk gŭ rêh uĕh an tui. Nău mât uănh rnôk mât, dăn đă kônh wa he ân tâm pă n’gân tay ndơ rkhul dak gay đăp mpăn geh n’hâm tâm n’glău dơi uĕh, n’hanh tâm pă tay ăp trà gay tui gŭ nde rnôk lhut săk, der bah tâm sa ndrăng nơm mô lah ntil ndơ êng lăp sa ri he ân njrăng.  

-Ta n’gor Dak Lak aƀaơ mô hŏ geh ntŭk yơng an tăch ntil tui ntĭng ư̆r, nuĭh mât ân rvăt n’glăp bah ăp n’gor miền Tây Nam Bộ sĭt, dăn may an gĭt nuĭh mât ân moh ntil ndơ njrăng rnôk mât ntil tâm ban kơt rnôk rdeng  sĭt mât ta n’glău mêh,  hơi wa?

Wa Trần Ngọc Sơn: Ta n’gor Dak Lak aƀaơ mô hŏ geh ntŭk yơng ntil tui ntĭng ư̆r, he lơn âk rvăt n’glăp bah ăp n’gor Tiền Giang, Long An. Mpôl hên njrăng đă kônh wa ân sơch ăp ntŭk yơng ntil geh nău nsing nơm, dơi nhih pah kan mât uănh ngih dak mpeh tui ka pă an siƀŭt kơp dơn tŏng geh nău dơi yơng ntil tui ka. Mpeh rdeng ntil, mpôl hên njrăng đă nuĭh mât rnôk rdeng tât ntŭk ân đăp mpăn ntrăm bao đâng jŭr ta n’glău ntơm bah 10 – 15 mnĭt gay tâm ban nđik tâm trôm n’hanh bah dih bao ri mơ pơk bôk bao mƀơk tui mât. Lah geh ndơ, nuĭh mât ân sŏk tui ntil jê̆ sĭt mât êng nklăp 15- 30 nar, tât rnôk tui têh oi n’hanh bên đah ntŭk gŭ rêh mhe mbra mƀơk mât ri rnoh rêh mbra âk lơn n’hanh nsĭt geh wăng sa âk lơn.

-May mhe nkoch mpeh kỹ thuật lơh kloh uĕh n’glău, rêng sơch ntil, ndrĭ nău siăm an tui sa mhâm ƀư gay an tui ngăch têh n’hanh đăp mpăn mô geh hŭch roh mêh wa?

Wa Trần Ngọc Sơn: Ndơ sa lah du ntil ndơ khlay tâm rnôk mât, yor rnoh khlay ndơ sa âk tât 70% rroh huach prăk mât tui. Mpôl hên njrăng đă nuĭh mât ân dŏng ndơ sa công nghiệp way dŏng. Kônh wa ân rvăt ndơ sa ta ăp ntŭk nsing nơm, dơi pă an siƀŭt kơp dơn ta ntŭk tăch rgâl n’hanh êng njrăng tay dŏng ndơ sa dơi đăp mpăn kah uĕh. Tui ntĭng ư̆r geh nău mha êng way joi sa măng, jêng du nar an sa bar tơ̆ ôi, măng. Tâm nê măng âk tât 70% ndơ sa bah nar mât, nău mha êng bah tui ntĭng ư̆r lah rêh tâm măng, nar ri đêt lơn.

-Du nkô̆ nău dơi uănh khlay đah nuĭh mât tui ntĭng ư̆r lah ăp ntil nău ji, dăn may an gĭt mpeh nkô̆ nău dja mêh wa?    

Wa Trần Ngọc Sơn: Ta n’gor Dak Lak, rnôk mât tui ntĭng ư̆r ntoh du đêt ntil nău ji tă bah dak djơh rkhăl lơh. Lơn âk lah nău ji jôn ntô n’hanh ntoh tâm rnôk tâm rgâl khay dơm. Rnôk khay mih jŭr mbra ƀư an độ PH dak jŭr đêt, ƀư an suan dăng chŏl hŭch đêt, njrăng đă nuĭh mât ân way poh tay vôi tuch tăm gay n’hao rnoh kiềm n’hanh PH an tui rêh dăng n’hanh rơ̆ jêng uĕh. Rnoh PH dŭt tâm di tâm khay mih tâm dak hŭch hao ntơm bah 6,5 – 8 lah dŭt uĕh n’hanh rnoh kiềm lah ntơm bah 80 – 120 gay tui hao rơ̆ jêng dŭt uĕh, hôm  lah rnoh kiềm đêt bah dâng rnoh an ri tui geh ma nău khĭt âk, roh huach ntil.

-Ơ, dăn lah uĕh wa!