Dôl mât chăm mê̆ tâm Khoa sĭt dăng tay, chrai khêh bah Nhih dak si nkual Tây Nguyên, nô Nguyễn Cao Cường, ta thôn 9 xã Ea Kly, nkuâl Krông Pắc, n’gor Dak Lak an gĭt, 1 pơh bah năp nơh, mê̆ nô khĭt lêt jêng rnăk hŏ njŭn tât nhih dak si nkuâl gay săm. Ta aơ păng dơi nchroh ji chôt ndal. Lôch du nar gŭ nhih dak si nkuâl, nê̆ nô dơi rdeng hao tât Khoa sĭt dăng chrai khêh bah nhih dak si nkual Tây Nguyên gay dăm, nơm geh kơl săm ngăch, lôch 5 nar bĭch nhih dak si, n’hâm suan mê̆ nô hŏ đăp mpăn:

“Ta jay păng mô gĭt kah du ntil nău hôm. lăp ta aơ ăp bác sĩ gưl săm ndal nklăp bar pe mông bah kơi nê chêt saơ ji, khĭt lêt rlău du nar ri kah rngăl tay. Mê̆ sĭt ngăch dăng tay uĕh, mhe  5 nar dơm yơn hŏ dơi sa piăng, nti dâk hăn, hŏ dơi tâm dâl nău tay đŏng hôm.”

Ta jrô bĭch  ji bah meng lah nuĭh ji Nguyễn Đến, 85 năm deh, ta xã Ea Bar, nkuâl Buôn Đôn. Tĭng yuh Nguyễn Thị Tuyết, kon druh bah wa Đến, gŭ ta jay, păng dôl sông ri geh mƀưm hok, ji ti kruăt lĕ mô blău mpât, njŭn tât nhih dak si dơi ăp bác sĩ nchroh ji chôt ndal. Yuh Tuyết an gĭt, aơ lah tâl 2 bơ̆ yuh ji chôt ndal, yơn rơh dja ji jru lơn yor păng ơm geh âk nău ji tâm săk:

“Săk ranh ji môr klơm sohi, môr trong nôm chach, djôr play nuih, gŭ bĭch săm ji ta aơ hŏ 10 nar hôm. bôk năp năp nhih dak si bác sĩ lah mô lăng geh nău dơi săm ngăn, aƀaơ hŏ saơ nău oi hôm rhơn.”

Aơ lah bar tâm  âk nuĭh ji chôt ndal ân lăp nhih dak si săm ngăch tâm ăp nar mhe aơ. Tĭng bác sĩ Huỳnh Thị Đoan Dung, mât uănh Khoa sĭt dăng chrai khêh, Nhih dak si nkual Tây Nguyên, tâm khay 10, khoa dơn săm 153 nuĭh ji chôt ndal, rnoh nuĭh ji hao âk tâm  ăp nar kêng dŭt khay 10, đah nklăp 10 nuĭh ăp nar. Rblang mpeh nău hao âk nuĭh ji chôt ndal tâm mhe aơ, bác sĩ Dung an lah, rnôk trôk nar rgâl nđik ndal rse suan mham ân ngăch bên đah nău rgâl nđik nê. Bri nđik ƀư  an rse suan mham kruăt tay, mpet lhăt trong mham ƀư jêng dơh prih rse suan mham rngok jêng tât luh mham rih rngok. Du nkô̆ êng ƀư jêng tât dơh geh ji chôt ndal tâm khay srŏ nđik đŏng lah tă bah rnoh mham luh hao âk, jêng ƀư kât mham, ntơm bah nê ƀư jêng geh ma nău krâl mham âk. Bah meng nê, ăp nuĭh  ơm geh nău ji hao duh mham, n’glên lay, rkhul khŭng proch mô geh nău mât kân, njrăng n’gang, geh ma nău ji chôt ndal mbra lơn ma âk. Bác sĩ Huỳnh Thị Đoan Dung njrăng đă:

“Way rgum âk ta nuĭh ji âk năm deh, yơn aƀaơ ri hŏ geh âk ta bu mom hôm,jêng njrăng đă lah săm njrăng n’gang ji chôt ndal ri ăp nuĭh ji ơm geh âk nău ji tâm săk kơt hao duh mham ân nsrôih săm uĕh, der strees n’hanh ăp nău rgâl ndal gay njrăng n’gang ăp nău hao duh mham ntoh luh.”

Njrăng ji chôt ndal nkô̆ nau ji play leh

 Ji play leh kŏ lah nau ji vay mâp, mra săm bah rnôk geh saơ ndrel săm tâm rnôk mhe saơ. Rlŏ ma nê, lah saơ ndrel săm la, nau ji mra jêng jâk, lơh jêng âk nau khuch, mra ƀư chôt săk.

 Wa N.V.P tâm xã Ia Tmốt, nkuăl Ea Súp, n’gor Dak Lak lăp săm tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên dôl tâm rnôk mô luh chrach, ji tâm ndur kơi, chôt rơh 2 ƀư păng nho du đah chiău, ji play leh. Tĭng nau nkoch, wa saơ nơm geh choih tâm pleh leh ma mô hăn ngih dak si săm, păng ngêt êng ăp ntil n’ha si tĭng nau bu tâm đă. Du năm ba kơi păng saơ ji bôk, vay măt, huyết áp prêh, 180/11mmHg. Rnôk aơ, wa kŏ mô hăn ngih dak si ơm ma păng rvăt êng dak si huyết áp gay ma ngêt, geh 3 khay ri păng chôt. Jêh rnôk lăp tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, wa hŏ geh bu rek gay ma sŏk lơi choih, n’hoch trong chrach bah ntô ndrel săm play leh gay njrăg ji chôt tât tay. Wa N.V.P nkoch:

 ‘Tâm ngih gâp ji pŭng đah ma, ji ndur kơi đah ma. Hăn ngih dak si nkuăl khám siêu âm bu lah choih tâm play leh, kol dak độ 2. Yor tâm nkuăl săm mô bah ri gâp hăn ngih dak si ba lơ gay ma rek sŏk choih. Yor gâp tă chôt ji ri ma tât nar naơ nơh mơ bu rek. Ntŭk bu rek hôm ji, rgănh. Yor gâp mô njrăng n’hâm soan, huyết áp hao ma mô gĭt ri jêng nau ji jâk, lăp tâm ngih dak si”.

Nŭih êng đŏng lah wa H.V.S (65 năm, tâm xã Ea Nuôl, nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak). Wa S hăn khám ndrel saơ ji choi tâm play leh bah rnôk aơ rlau 10 năm yơn păng mô hăn ngih dak si săm, păng rvăt êng dak si nam, dak si bắc, ăp ntil dak si bu tâm mbơh nkoch ngêt ân păng lêk choih. Jêh âk năm ngêt êng dak si, nau ji lơn ma jâk, tât nrôk păng ji chôt, lăp tâm ngih dak si ri mơ gĭt nơm geh nau ji play leh, 2 đạ play leh kol dak, hao huyết áp ndrel aơ lah nkô̆ ƀư chôt. Wa P.T.S, ur wa nkoch:

‘Păng geh ji chôt ndal bah rnôk aơ 16 năm. Rlau 2 khay bah năp nê păng chôt tay tal 2. Păng nkre geh nau ji chrach njŭng, hao huyết áp, nkre geh choih tâm play leh ƀư kol trong chrach. Bah năp nê păng mô dơi hăn ro, ndul pŭk, ji, ân hăn ngih dak si nkuăl gay ma uănh ri nai dak si dê ntrơn leo tâm ngih dak si đa khoa nkuăl Tây Nguyên rek”.

 Khoa ngoại play leh (Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên) rnôk aơ dôl săm 150-170 nŭih ji, tâm nê nŭih ji play leh nklăp 60-80 nŭih, nkô̆ lah yor geh choih tâm play leh ndrel kol trong chrach...Tâm rnoh nŭih ji play leh geh 20-25 nŭih chôt ndal, ƀư rven du đah săk.

  Mpah nau ƀư jêng ji, nai dak si Nguyễn Ngọc Hoàng, Kruanh Khoa Ngoại-Play leh, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mbơh, play leh ji vay ƀư hao huyết áp. Huyết áp hao mô dơi nkân, ƀư ji jêng chôt săk. Nkoch tât nau ji play leh rnôk aơ, nai dak si Nguyễn Ngọc Hoàng, mbơh:

 ‘Nau ji play leh ndrel chôt ndal rnôk aơ dôl geh tâm năm mom. Bah năp nơh choih tâm pleh leh ndrel ji chôt ndal vay geh tâm nŭih rlau 60 năm. Yơn rnôk aơ geh nŭih tâm dâng 17 năm kŏ ji play leh. Ăp nŭih hao huyết áp mô mĭn nkô̆ tă bah play leh ôh, ntôn lah mĭn ngêt dak si huyết áp lah bah hôm, khân păng ê geh nau mĭn huyết áp yor play leh lơh ri ma chuêl ji play leh. Tât rnôk huyết áp mô tŏng dơi tam ma dak si ri jêng geh chôt ndal yor huyết áp hao prêh”.

 Ăp năm êp aơ, rnoh nŭih geh nau ji play leh hao âk tâm âk năm. Tĭng nau kơp bah N’gâng kan dak si, rnoh nŭih ji play leh tâm Việt Nam geh 10,1% rnoh nŭih (tâm ban rlau 10 rkeh nŭih ji), đah 8000 nŭih ji mhe ăp năm. Rnoh nŭih khĭt yor ji play leh dâk tal 8 tâm ăp nkô̆ nau ƀư khĭt nŭih tâm Việt Nam.

Tĭng nai dak si Nguyễn Ngọc Hoàng, rnôk aơ hôm âk nŭih ê gĭt nau khuch bah ji play leh. Rnôk saơ nau ji, mô tât ngih dak si gay ma săm ma vay dŏng ăp ntil dak si bu nkoch mbơh, tâm rnôk ăp ntil dak si aơ ê geh nau mĭn khoa học năl nau tam. Ndri ma, nau ji play leh mô geh săm ơm, mô tâm di, ƀư jâk, khuch. Lăp ngih dak si tâm rnôk geh nau tât ri nau ndâk n’hâm soan mô nâp. Ndri ma, đă nŭih ƀon lan lah geh nau ji mô dơi rvăt êng dak si săm ăp nau ji lah nsum, ji play leh lah êng. Ân ơm hăn tât ngih dak si gay nai dak si năn săm. Ăp nŭih lay săm, huyết áp prêh, ji play nuih...mô lah ji play leh (âk năm geh huyết áp prêh, ji play nuih, lay, sa chiăt boh rlau 5 gram boh/nar, mô lah ngêt dak njŭng, dak sĭk rlau du lít/pơh) ri mra chôt ndal 30-40%. Ndri ma ăp nŭih aơ ân geh mêt uănh n’hâm soan ƀa ƀơ, geh nau rêh ân ueh gay ma nkân ueh ăp nau ji mra khuch jêng ji play leh ndrel ji chôt ndal./.

 Rnôk geh chôt ndal, lơn lah chôt ndal ta nuĭh ji djuôr lêh ri rnoh khĭt nuĭh n’hanh koet dŭt âk. Gay wât kloh lơn mpeh trong njrăng kơt trong mkra bôk năp rnôk saơ geh nuĭh chôt ndal, nai dak si CK2 Nguyễn Ngọc Hoàng-Kruanh Khoa ngoại-Thận tiết niệu, ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên mbra geh ăp nău mbơh na nê̆ lơn. Jă kônh wa gŭ djăt.

 - Ơi nai dak si, ăp nkô̆ nău ƀư nuĭh ji djuôr leh moh nău dơh geh chôt ndal?

- Nai dak si Hoàng: Djuôr leh geh 3 rmôt nkô̆ nău, Bôk năp nuĭh ji djuôr leh geh brêt săk, jŭr albumin mham. Jŭr albumin lah ăp nuĭh ji tâm rmôt nuĭh hao geh chôt ndal. Lơ brêt săk rnoh chôt ndal lơ âk. Ntĭt nsa tâm rmôt lăi, hao rnoh chôt ndal, rlơ̆ tay rmôt nĕ lah rmôt djuôr săk, jŭr albumin mham geh tâm leh. Lơn lah ăp nuĭh ji geh nchoăt leh ri mbra geh nău hao huyết áp, hao huyết áp lah nkô̆ nău n’hanh khuch bah leh. Bơi kơt 95% nuĭh ji djuôr lĕh geh hao huyết áp. Rnôk hao huyết tâm ban chôt ndal. Rnoh nuĭh hao huyết áp n’hanh săk ranh geh nchoăn leh ri geh chôt ndal hao tât 120% nkôp đah nuĭh ngăn. Hao huyết áp lah nău geh bah chôt ndal. Rmôt tal 3, nuĭh djuôr neh geh mô tŏng mham, jŭr albumin mham ri rnoh chôt ndal hao tât 20%.

- M’hâm ƀư gay gĭt nuĭh ji chôt ndal? n’hanh rnôk saơ nuĭh chôt ndal ri m’hâm ƀư ơi nai dak si?

- Nai dak si Hoàng: Saơ nuĭh ji chôt ndal dŭt khlay gay săm nuĭh ji. Mbrơi du mnĭt lah 2 rkeh tế bào rngok khĭt mô dơi bah. Rnôk geh nău mha đah nău ngơi mô lah nuĭh ji chôt, nuĭh mô dăng, nău bôk năp uănh nđôi nău nsoet mbung, rnôk geh nău aơ mô an nuĭh ji sa, mô koch sial, mô ƀih mham ta bôk nglau ty n’hanh mô an ngêt êng dak si bắc, dak si nam. Săch tih ngih dak si săm ngăch ƀư nău dơi săm geh mbrơi. An tât ngih dak si têh gay săm nuĭh ji. Dŏng mông nar khlay. Rnôk saơ ăp nău chôt ndal kơt nkoch bah lơ ri mông nar lah nkô̆ nău khlay ngăn an săm nuĭh ji, an ndơ̆ tât ngih dak si têh lơ ngăch lơ uĕh. Rlău ma nĕ, geh du đêt nuĭh mô gĭt săk nơm geh djuôr leh, knŭng gĭt geh hao huyết áp, yor nê rnôk ji dôn, ji nting but uănh dak chrach, mô dŏng êng dak si ma an tât di chuyên khoa. Nău geh nuĭh ji geh hao huyết áp, săk djuôr rgănh, ntô pal, dơi geh djuôr leh. Mô lah mô tŏng mham, ntô guh, pal, ji ŏk hăn but uănh leh. Mô lah rnôk chrach nsân, chrach âk, chrach măng an tât nău ji liệt tuyến mô lah hăn but uănh leh gay mkra djuôr leh. Rnôk lĕ geh chôt ndal ri rnoh ntoh tay ji lah 40%, rơh 2 way mbăn lơn n’hanh khĭt nuĭh âk lơn rơh ngoăy. Tâm nău ji djuôr leh geh chôt ndal ma n’glơi nău ji bah chôt ndal koet nkre re. Rnôk nuĭh ji koet ri nău djuôr lưeh lơ mbăn, koang, trong chrach mô rdâng, mô hŭch hao uĕh, dơh geh choih leh, lơ dơh bih grăy, lơ kol chrach, mô dơi chrach.

Lah uĕh ăp nău mbơh bah nai dak si!