Ăp nar dja ƀon lan kan lŏ mir Tây Nguyên hŏ lăp ngăn tâm khay klêh tiêu năm 2024-2025. Rnoh khlay tiêu hŏ bơi tât bâr 160.000đ/kg (rnoh dŭt khlay ntơm bah năm 2016 tât aƀaơ) dôl njêng tay suan ntrôl kơl kônh wa đăp mpăn ntuh kơl mât chăm jru lơn tâm ntil tơm tăm dja.

Rlău du pơh aơ, yuh Nguyễn Thị Chuyên, ta xã Ea Tiêu, nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak dôl rgum klêh tiêu. Đah rlău 300 tơm tiêu dôl tâm rnôk klêh play, năm aơ, yuh mbra klêh geh rlău 1,3 tấn tiêu kro. Yuh an gĭt, rnoh săk geh play hŭch rlău năm bah năp nơh tă bah trôk nar mô uĕh, rnoh khlay ndơ ntuh hao, nar luh kan khlay yơn đah rnoh khlay tiêu aƀaơ dôl ta rnoh 160.000/kg, ri nha hôm geh sa đŏng. Yuh nchrăp mbra ntuh kơl tay mir tơm âk lơn rgâl bah hôm ma pơk hvi neh tăm. Yuh Nguyễn Thị Chuyên nkoch:

“Bar pe năm aơ rnoh khlay hao ri ƀon lan mpôl hên rhơn đŏng. Đah du đêt tơm khuch ri mpôl hên mbra tăm rlŭ tay n’hanh ntuh kơl tay tâm tơm tiêu. Mpôl hên ta aơ dơn geh tăm cà phê n’hanh tiêu dơm mô hôm tăm tay ăp ntil tơm êng ƀa ƀă đŏng ôh. Saơ tăm tiêu nsĭt geh âk đŏng jêng mpôl hên tăm tay tơm tiêu”

Wa Hoàng Văn Tùng ta xã Ea Ktur, nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak nkre mât chăm mir cà phê nkre ndăn klêh tiêu tăm rlŭ tâm mir. Đah nklăp 400 n’gâng tiêu tăm rlŭ, tâm nê rlău 200 tơm an klêh play, păng nchrăp năm aơ klêh geh nklăp 1 tấn tiêu tăch. Tă krêp dêh đah tơm tiêu âk năm, rlău rdjuh thăng bah rnoh khlay tiêu rnôk hao khlay tât chông yôch, rnôk jŭr rkĭt dêh 2 năm aơ rnoh khlay cà phê, tiêu ta rnoh prêh n’hanh đăp mpăn hŏ kơl wa Hoàng Văn Tùng saơ rhơn n’hanh nău mpŏng.

“Rnoh khlay hao ri nău oi an nuĭh kan, nuĭh tuch tăm bah ir hât suan kan đŏng. Klêh ma saơ rnoh khlay tiêu hao ri nuĭh kan uănh khlay tâm nău ntuh kơl mât chăm đŏng. He nkre klêh ntŭk tât ri he koh n’ging tât nê dĭl. Lôch klêh plơ̆ mât chăm tay mir, puh rao, lơh kloh tay mir gay năm tay săk geh âk lơn”.

Lam nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak aƀaơ geh nklăp 4.700 ha tiêu dôl tâm rnôk an klêh play, rĭng geh tĭng bôk nuĭh rlău  3,2 tấn/ha, rnoh săk geh rĭng ăp năm tât rlău 15.000 tấn. Tĭng wa Nguyễn Cảnh Danh, Groi kruanh Jrô kan Tuch tăm n’hanh Môi trường nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak, ăp năm mhe aơ, rnoh khlay tiêu ta rnoh prêh hŏ kơl ƀon lan đăp mpăn plơ̆ ntuh kơl mât chăm tay. Bah meng nău ntop kơl nuĭh ƀon lan mpeh kơi năp nti khoa học kỹ thuật, n’gâng kan ta ntŭk way nkah njrăng nuĭh ƀon lan mô pơk hvi rnoh neh tăm, ntuh kơl mât chăm tay ta rnoh neh ơm geh aƀaơ tĭng trong hữu cơ, jŏ jong:

“N’gâng kan tuch tăm n’hanh môi trường nkuâl n’gluh ăp trong nkra gay an ƀư mât chăm tơm tiêu jŏ jong, nsĭt geh. Mpôl hên nkah njrăng kônh wa ân rgum ƀư jêng ăp hợp tác xã tâm rnôk tuch tăm, nkrêp tay kônh wa gay tuch tăm geh ndơ tăch tŏng an nău ŭch geh ntŭk joi rvăt”.

Nklang nar duh n’heng, ăp mir tiêu play rklê nha hôm n’gôr gră gơm ngơi đŏng. Muh măt chai nar sa, rhal bruh lam săk, ăp nuĭh tâm rnăk wa Nguyễn Tấn Lục (thôn 4, xã Ia Hlốp, nkuâl Chư Sê, Gia Lai) nha hôm rhơn mƀak. Yor năm aơ, rnoh khlay tiêu hao 160.000 prăk/kg, tâm rnôk ăp tơm săk geh tât rlău 3 kg play kro, nchrăp 1ha mir tiêu bah rnăk păng mbra nsĭt geh rlău 400 rkeh prăk . Wa Lục rhơn mƀak nkoch:       

“Khay klêh tiêu 2025 dja, gâp dŭt rhơn nđơr yor geh play rlău ăp năm. Rĭng du tơm tiêu nsĭt geh 3,5kg play kro. Gâp hŏ ký ton đah công ty Ô Lam bah 5 năm bah năp nơh jêng dơi rvăt khlay lơn bah dih ntơm bah 2.000 tât 3.000 prăk/kg. Jêng dŭt rhơn nđơr ngăn.”

Nău rhơn rêng lam ăp nkual tăm tiêu ta Gia Lai đŏng. Rlău 100 nuĭh lăp kan nsum bah Hợp tác xã Tuch tăm n’hanh Rhŏ dŏng Nam Yang (nkuâl Đăk Đoa) dôl mpŏng tâm năm aơ mbra nsĭt geh bar pe jât rmen prăk nơm geh 50ha tiêu săk geh play âk. Wa Nguyễn Tấn Công – Kruanh HTX an gĭt, ntơm bah năm 2018 tât aƀaơ, ntŭk kan hŏ rgâl tăm rlŭ tiêu n’hanh cà phê gay bah ir roh huach âk prăk dŏng mât chăm, n’hao rnoh nâp bah năp nău rgoh n’gơ ntŭk tăch rgâl. Ndrel đah nê, HTX ntrŭt nsôr nsôr ƀon lan dŏng trong mât chăm hữu cơ, đăp mpăn di rnoh tăch n’gluh:

“HTX nkah njrăng kônh wa mô dŏng ăp dak si mpăng dŏng, lơn lah ăp ntŭk tăch tât châu Âu, Mỹ, Nhật Bản hŏ tă mpăng ntơm nơh. Mhe aơ, HTX hŏ nkah njrăng lor dak si Sudan IV lah dak si nhom ndrang công nghiệp, nkre ntĭm nti kônh wa dŏng baih ih n’hanh bao ih mô geh dak ndrang. Aơ lah ăp trong nkra jŏ jong. Âk ntil trong mât chăm, âk ntil tơm, tâm pleh tăm mô ƀư roh huach âk tay prăk dŏng kan yơn kơl nsĭt geh wăng sa âk. Aƀaơ, rnoh khlay cà phê hao jêng nău rêh bah kônh wa dŭt uĕh.”       

Nơm geh rgâl trong mât chăm tâm di, rnoh hvi neh tăm tiêu mô hôm pơk hvi kơt ntơm nơh, nuĭh tăm tiêu Gia Lai nha hôm nsĭt geh wăng sa âk đŏng nơm geh rnoh khlay n’hanh săk geh play đăp mpăn.