Với giá trị lớn như vậy, nên đến khi lấy nợ, người cho mượn sẽ thực hiện những phong tục đòi nợ rất đặc biệt. Khi nhớ đã đến ngày hẹn trả nợ, vợ chồng chủ nhà sẽ bàn bạc làm lễ đòi nợ. Họ mời già làng và anh em dòng họ đến nhà.

Chủ nhà chuẩn bị một ché rượu cần. Nếu món nợ có giá trị cao họ sẽ thịt một con heo, nếu khoản nợ vừa vừa họ thịt một con gà. Khi ché rượu đã châm đầy nước, heo đã mổ xong, người phụ nữ nấu nồi cơm mới. Họ múc cơm ra một cái chén đầy, một đĩa đầy bộ lòng heo đã luộc chín, một chén tiết heo, một chén gạo, một cây nến.

Nghi thức cúng thần linh của người M'nông. Ảnh: baomoi.com

Chủ nhà thông báo rằng gia đình có cho người ta mượn tài sản, bây giờ đã đến hẹn đi lấy, cho nên mời anh em họ hàng đến chứng kiến cho mình đi đòi nợ. Được mọi người chấp thuận, già làng sẽ cúng cho người đàn ông chủ nhà. Lời cúng thông báo cho các thần linh phù hộ chủ nhà đi đường bình an, có thêm nhiều nghị lực, gặp nhiều may mắn và đặc biệt là lấy được nợ trở về an toàn.

Già làng Che Njêr, buôn Na Sược, xã Ea Huar, huyện Buôn Đôn, tỉnh Đắc Lắc, kể thế này: “Gia chủ sẽ chuẩn bị một con heo hoặc con gà, mời già làng đến, báo rằng người này sẽ đi đòi nợ, khi đi đừng bị đau bị ốm, không vướng nợ nần, không vướng chông gai, vướng gốc cây mục. Nói chuyện cho trôi chảy lưu loát, nói cho hay cho đúng để người hiểu, người ta nghe, người ta trả tài sản cho mình”.

Già làng sẽ rót một ít rượu cần ra chén có tiết heo, dùng bông gòn để bôi tiết lên ngực người đàn ông trực tiếp đi đòi nợ, với ý muốn cho người này luôn bình tĩnh trong mọi tình huống. Dù có đòi được nợ hay không thì cũng phải gặp gia đình người ta nói chuyện cho ra nhẽ, cho đúng phải trái, không run không sợ, luôn giữ bình tĩnh, để người ta trả nợ mình dễ dàng.

Tiếp theo, chủ nhà sẽ ngồi bên ché rượu, đối diện với thầy cúng, tay phải cầm cần rượu. Lúc này già làng bắt đầu cất lời cúng: “Hỡi thần nhà, thần bếp, hỡi linh hồn của các ông bà tổ tiên, hôm nay gia đình làm lễ cúng cho chủ nhà để đi đòi nợ, mong cho thần linh bảo vệ, giúp đỡ, đi đến nơi về đến chốn, đòi được nợ”.

Khi chủ nợ đến nhà đòi nợ, nếu gia chủ có ý trả nợ, thì họ sẽ ở lại làm khách khoảng 5 ngày.  Còn nếu gia chủ chưa có trả ngay, mà hẹn tiếp vài ba năm sau trả nợ, thì họ có thể ở lại làm khách 3 ngày.  Việc ở lại làm khách, vừa để chủ nợ hiểu hơn về điều kiện sống, khả năng kinh tế của gia đình vay mượn, và cũng là tăng thêm tình cảm thân mật giữa hai nhà. 

Dù có đòi được nợ hay không thì tình cảm giữa hai gia đình vẫn không thay đổi, họ vẫn là anh em, là người thân quen của nhau. Sau khi đi đòi nợ, nếu mang tài sản về, chủ nhà cũng sẽ mời anh em họ hàng tới để thông báo, đồng thời cúng mừng cho tài sản mà mình có được.

Khi họ hàng đã đến đông đủ, chủ nhà mời già làng làm lễ. Gia đình chủ nhà cũng sẽ cột một ché rượu cần và thịt tiếp một con heo. Chủ nhà báo với họ hàng rằng mình đã đòi được nợ, ví dụ đòi được bộ chiêng, thì bộ chiêng này là tài sản được người ta trả nợ, không phải lấy không, lấy cắp. Và hôm đó, họ cúng chiêng mới với mong muốn linh hồn của chiêng từ nay sẽ về ở cùng với gia đình, là tài sản của nhà mình, bảo vệ và mang nhiều điều may mắn cho gia đình chủ mới.

Lời cúng như thế này: “Hỡi thần nhà, thần bếp, thần buôn làng, hôm nay chúng tôi cúng mừng chiêng mới, mong các thần giúp đỡ và bảo vệ chúng tôi. Mong từ nay gia đình sẽ gặp nhiều may mắn, có thêm nhiều của cải, nuôi trâu trâu đẻ thành đàn, nuôi bò nuôi dê đầy chuồng đầy sân. Mong cho có nhiều lúa, ăn cơm còn thừa trong nồi, uống nước còn thừa trong bầu, ché rượu cần còn một hàng đầy, buôn làng ngày càng đông vui…”.

Kết thúc lễ cúng, chủ nhà sẽ uống rượu trước, tiếp theo là già làng, người phụ nữ, con cái theo thứ tự và cuối cùng là khách mời. Họ cùng ăn uống vui vẻ, chúc tụng nhau những điều hay điều tốt. Hiện nay, chỉ còn rất ít người già thực hiện phong tục đòi nợ, như là cái cớ để bà con gặp gỡ, tập hợp sum vầy anh em họ hàng.

H'Thi/VOV-Tây Nguyên