Theo quan niệm của người Mường, thông thường khi lúa đã thu hoạch, mùa vụ đã hoàn tất, người Mường sẽ tiến hành lễ mát nhà. Tuy nhiên, nghi thức này hiện nay trong suy nghĩ của một số gia đình, đã không còn bó buộc về thời gian tổ chức nữa, họ có thể thực hiện trước hoặc sau mỗi  màu vụ.

Người Mường khi tổ chức lễ mát nhà họ luôn chuẩn bị chu đáo về các lễ vật. Đặc biệt, trong buổi lễ không thể không có cá suối cùng xôi ba màu. Tất cả những lễ vật này đều mang những ý nghĩa quan trọng trong đời sống người Mường.

Mâm lễ để làm lễ mát nhà của người Mường Hòa Bình. 

Sự mát mẻ trong cuộc sống mà người Mường quan niệm không chỉ thông qua lễ vật. Nó còn được thể hiện rõ hơn thông qua những cử chỉ, việc làm của thầy mo ngay tại buổi lễ. Đó là hình ảnh thầy cầm nhành cây nhỏ phẩy nước lên mọi nơi trong ngôi nhà từ đồ vật, cây cuối đến con người đã nói lên điều đó.

Một điều quan trọng nữa chính là ché rượu cần mời các thần linh, tổ tiên. Bởi để có được sự mát mẻ, mạnh khỏe trong cuộc sống, trong lao động, người Mường không thể không lưu tâm đến ché rượu dâng cúng thần linh. Đó phải là nguồn nước phải sạch sẽ, có như thế gia chủ cùng con cháu mới được hưởng những điều tốt đẹp, may mắn:

Theo truyền thống, người Mường làm lễ mát nhà có 7 mâm cỗ gồm: một mâm cúng 3 anh em Thanh Thái, Ả Mại và Thanh Rông; mâm cúng Cun Lang chàng mát; mâm Thánh Thư đầy đủ các món ăn truyền thống của dân tộc Mường; một mâm cúng thổ công; mâm cúng Thành hoàng; mâm cúng Vua bếp và mâm thứ bảy là mâm cúng “ ma cở” là loại ma lang thang không có nơi thờ phụng. Mâm cúng này gồm 12 nắm cơm nhỏ, 12 thìa canh, 1 bát muối, 1 bát gạo, 12 đôi đũa, 12 miếng trứng gà bổ ra.

Con số 12 tượng trưng cho 12 tháng trong năm từ thời điểm tổ chức lễ cúng mát nhà cho đến lần cúng tiếp theo của năm sau. Tuy nhiên, trước khi mời các vị thần thánh trên mường trời về dự lễ, thầy mo sẽ tiến hành làm mát, làm sạch sẽ nơi các vị thần linh sẽ an tọa tham gia buổi lễ.

Bởi nghi lễ mát nhà sẽ tiêu tốn của gia chủ không ít của cải vật chất. Do vậy, những mâm lễ vật đều được gia chủ chuẩn bị kỹ lưỡng từ nhiều ngày trước. Ngoài thịt gà thịt lợn, thì thịt vịt là đồ lễ không thể thiếu.

Khi lễ vật đã được bày biện đầy đủ trên các mân cúng, để bắt đầu cho buổi lễ mát nhà, đầu tiên thầy mo sẽ dâng cúng mâm Thánh Thư để lên trời, đi bốn phương tám hướng thỉnh mời các vị thần linh, các bậc siêu nhiên về chứng giám cho lễ cúng mát nhà của gia chủ.

Thầy mo thực hiện các nghi thức trong lễ mát nhà.

Khi các thần linh đã về tham dự buổi lễ, thầy mo sẽ tiến hành những nghi thức tiếp theo tại chính giữa ngôi nhà. Lúc này, những bài cúng sẽ được thầy mo  tiếp tục cất lên với nội dung liên quan đến những áng mo của người Mường, phản ánh nhân sinh quan, vũ trụ quan độc đáo của họ, hàm chứa nhiều ý nghĩa giáo dục đối với cộng đồng:

Theo quan niệm của người Mường, thầy mo có vai trò quan trọng. Đây là người có trí nhớ tốt, có thể thuộc hàng trăm bài cúng, nắm vững nghệ thuật diễn xướng từ cử chỉ, điệu bộ đến giọng điệu, lời mo. Chính vì thế, tại buổi lễ, thầy mo sẽ tiến hành cầu xin thần linh những điều tốt đẹp nhất luôn đến với gia chủ.Khi những lời thỉnh cầu của thầy mo được gửi gắm đến các vị thần linh cũng là lúc thầy bắt đầu xin âm dương để xác minh những điều gửi gắm đó đã được thần linh đồng ý.

Sau khi xin âm dương thành công, cũng là lúc thầy mo tiến hành nghi thức mời rượu. Không giống như thông thường, mời rượu thánh thần được người Mường đặc biệt chú trọng ngay từ khâu chuẩn bị từ bình rượu, ống hút cho đến nguồn nước.

Trong nghi lễ làm mát nhà, thầy mo là sẽ người ra về đầu tiên, nếu thầy chưa ra về thì tất cả anh em hàng xóm có mặt hôm đó đều không dám về trước. Bởi họ sợ người âm sẽ theo về quấy nhiễu. Đặc biệt, sau khi thầy mo ra về gia chủ sẽ đổ một thau nước theo sau tượng trưng cho việc xua đuổi cái xấu. Sau nghi lễ mát nhà, người Mường quan niệm, họ sẽ bắt đầu gặp may mắn, ấm no, mọi xui xẻo cũng từ đó mà tiêu tan.

Văn Hải/VOV4