Tiô tơdroăng riân ngăn, a Việt Nam tơdroăng chong kơxêng (lơ chiâng ku\ng ro\ng) ai hên sap ing 15-25% a mâu tơdroăng châi a vâi ‘ne\ng dế tro hơnăm hriâm. Chong kơxêng, ku\ng ro\ng ki xiâm ga xuân ing kơxêng miâ chong, oh tá tơdrăng, chong môi pâ lơ chong pa ngiâ lơ pa ro\ng pro châ, nhông kuăn mơngế ối ôh tá tơdrăng, ôh tá le\m mơnâ mâ ngăn [ă pá puât tung mâu tơdroăng cheăng pêi.

Drêng kơxêng hiăng chong pá hơ-ếo lơ pá hơvá, lơ chong pá ngiâ, lơ ku\ng ro\ng vâi tối tâng ối ching iăng, tâng chong pá ro\ng vâi tối ku\ng ro\ng. Pak^ng mê, chong kơxêng ‘nâ hía xua ing vâi ‘ne\ng ai tơdjâk troh mâu tơdroăng châi ‘na kơxêng miâ, châ chăn mâu hok tro oh tá le\m xua iâ pơtâp ivá, châ hrế tá păng kân, ‘nâ hía xua ối ‘nâi, lơ re\ng prôk drêng kơxêng hâi krá kâk.

Chong kơxêng miâ a mâu vâi o dế tro hơnăm hriâm kô pơxiâm xua ing ối ‘nâi ôh tá tro tơdroăng: drêng ối ‘nâi hriâm ôh tá tơdrăng, lơ pung pôu ối kơđop, ối ‘nâi ching iăng drêng hriâm [ai; ối ‘nâi a tăng ôh tá tro [ă hơnăm, piăng kơtong hlá mơ-éa lối hên, hngăm lơ piăng môi pâ kơxah; lơ iâ ai eăng trâ mâ hâi pro mâu hok tro thế tu ko drêng hriâm, drêng pơchuât, drêng chêh [ă hên ki ê.

Ối ‘nâi ôh tá tro tơdroăng tá xê to pro chong kơxêng miâ mê ối pro chiâng châi ‘mêi tung kơxêng ki ê [ă tơ tơ’lêi tro ôh tá re\ng xáu  hlo mâ. Drêng hlo vâi ‘ne\ng môi tiah péa pâ kơxah oh tá le\m tơdrăng  lơ ching iăng, lơ môi pâ xo\n, môi pâ ‘nâi, kơxêng a kơxah lo hía ’lo, kơtăn péa pâ kơxêng a kơxah troh a xiâm troăng kơxêng, ối ‘nâi ôh tá tơdâng dêi rơpó [ă hên ki ê, mê mâu nôu pâ thế re\ng djâ vâi ‘ne\ng khăm pơlât a [ok thái pơkeăng chuyên khoa, xua mâu ngế ki tro chong, ku\ng kơxêng miâ ki nếo pơxiâm ‘nâ hía choâ tro chong i iâ  klêi mê rế chong rế râ a kơxêng miâ.

Tâng vâi ‘ne\ng chong kơxêng lối ó, rơtá nuih chiâng kơhlong xua kơxêng miâ gá mot tung tá, tiê hmât plâi nuih, xôu. Pơchiăn xôu chiâng kơđêp, pro hâ xôu, pá vâ hiâm, kô tơ’lêi chiâng châi plâi nuih, ah chiâng phât hiâm. Tâng lôi ton, a mâu kơ koan tung klêa xuân hâ há xua kơxêng hmât [ă hlối pro hâ mâu troăng mơheăm vâ kơtâu.

Chong kơxêng miâ pro châ chăn ôh tá tơdrăng le\m, pro mâu hok tro ối ‘nâi hriâm ôh tá chiâng ối ‘nân ăm châ tơdrăng; pro pá drêng vâ pơchuât, chêh; ôh tá le\m a troăng mơheăm mâ pro chiâng ôh tá tơniăn tung ngôa, mơhriâm pá vâ mot tung ngôa, hrá chôu vế mâu tơdroăng ki rơbot [ai, xua mê, kô tơdjâk troh tơdroăng hriâm dêi vâi ‘ne\ng. Tơdjâk ‘mêi troh troăng mơheăm, troăng veăn, kơxêng, vâi ‘ne\ng kô ôh tá châ veăng xah pơtâp ivá [ă vâi pú tung môi rơxông. Pak^ng mê, chiâng tơdjâk troh tuăn ngôa dêi vâi ‘ne\ng xua châ chăn ôh tá tơdrăng le\m.

Pak^ng chong, ku\ng kơxêng ro\ng ối tơdjâk troh tơdroăng vâ hiâm dêi plâi nuih, xôu, chiâng tơdjâk troh vâ re\ng kân a mâu kơxêng kơveăng. Xua mê chiâng tơdjâk pro pá tung mơhum kuăn a mâu vâi o kơdrâi drêng hiăng troh hơnăm pro nôu.

Vâ hbrâ mơdât chong kơxêng miâ a vâi ‘ne\ng, kal thế veăng tơru\m pêi pro tơdrêng ing mâu rơpo\ng hngêi [ă hngêi trung:

-Tơniăn ‘na kâ tu\m trếo kơhiâm (thế ăm vâi ‘ne\ng kâ ôu tu\m trếo kơhiâm ai protein, vitamin, chất khoăng [ă hên ki ê...) tơtro\ng troh mâu kế kâ ki ai hên calci.

-Ăm châ chăn vâi o hok tro ối ‘nâi tơtro le\m [ă tơdroăng hnê ăm vâi pơtâp ivá rêm hâi.

-Thái cô [ă nôu pâ thế hnê tối ăm mâu kuăn ‘ne\ng tơná ối ‘nâi hriâm tơdrăng le\m, ối tro tơdroăng. Pôi tá ôi ‘nâi ton luâ râ thế ai chôu pơtê a tơdế chôu ki hriâm.

-Lâm hriâm kal ai on trâ eăng bâ eăng le\m. Tơdroăng hriâm a hngêi xuân athế ăm ối a tíu bâ phuâng, ai eăng trâ mâ hâi, ai on châ trâ eăng le\m.

-Tăng ối ‘nâi, kơ[ăng hriâm kân ku\n xo\n lơ ‘nâi thế tơtro [ă châ ‘nhông, hơnăm vâi ‘ne\ng ki dế hriâm.

-Pôi tá ăm hok tro piăng kơtong hlá mơ-éa lối hngăm. Drêng piăng kơtong thế hơ’leh piăng tu\m péa pâ kơxah, tâng kơtong bu môi to kơxái.

-Thế khăm ivá tiô rơnó ăm vâi ‘ne\ng.

-Tơdroăng chong kơxêng miâ, ku\ng kơxêng ro\ng tâng re\ng châ ‘nâi thế re\ng pơlât ga kô prêi, tâng lôi ton ga kô rế ó, ‘nâ hía thế pâ vâ pơlât.

 Diệu Hà rah chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng