VOV4.Sêdang – Xo dêi pó tá hâi tro hơnăm cho khôi túa ki ton nah, ôh ti xê u ối to a kơpong hdroâng kuăn ngo peăng kong ngo mê ối ai hên a thôn pơlê dêi kong tơbăng. Xo dêi pó tá hâi tro hơnăm ôh ti xê tơdjâk ‘mêi troh ivá châ chăn ngế kơnốu [ă ngế kơdrâi, mê ối pro pá tung rêh ối xo ah hmôi, xua mâu on veăng hơnăm ối tá hâi hlê ple\ng khât tung tơdroăng ki mơjiâng on veăng [ă păn roăng kuăn ‘nêng. Rak tiô luât On veăng-rơpo\ng hngêi, tah lôi túa tơlá ki xo dêi pó tá hâi tro hơnăm, kô kum rak vế ăm rơpo\ng hngêi krá tơniăn, hơniâp ro. Laga, a Gia Lai, sap hơnăm 2009 nah troh nôkố, xo dêi pó tá hâi tro hơnăm ôh tá hlo kơdroh, thăm nếo rế tâk hên tâ.

Nâ Siu Viên, hdroâng kuăn ngo Jarai, ối a [ôn Jao, cheăm Ia Rmok, tơring Krông Pa, kong pơlê Gia Lai xo on veăng drêng nâ tá hâi teăm châ 16 hơnăm. Kơ’nâi xo on veăng 1 hơnăm, mâi nâ hlâ xua tro châi tamo ki ôh tá kâi chiâng pơlât prêi, nâ Siu Viên cho ngế pêi chiâk pêi deăng, la đi đo lăm tăng pêi cheăng ăm vâi vâ khoh ai liăn ngân, phái hmê che#m mơ’rêh dêi kuăn. Môi ngế xêh ki tí tăng kế kâ, tơmeăm xâp ăm dêi kuăn, rế pro môi ngế pâ, rế pro môi ngế nôu, nâ Viên hiăng hlê ple\ng nhên hluâ tâ vâi ki ê mâu tơdroăng pá puât dêi tơdroăng thâ xo on veăng drêng tá hâi teăm tro hơnăm [ă re\ng ai kuăn ‘ne\ng. Mơhé ti mê, drêng kuăn nếo xiâm 16 hơnăm, nâ xuân ối ăm dêi kuăn drôh lăm xo dôh. Nâ Siu Viên tối tiah kố: Á xuân hiăng trâm pá puât ó ‘nâng, tung pơla mê kơnốu á hiăng hía, môi ngế á tí tăng tơmiât xêh tơdroăng, tăng pêi xêh mâu tơdroăng cheăng, păn roăng dêi kuăn ‘ne\ng. Pá puât păng ‘nâng. Á ngăn rak dêi kuăn kơdrâi ôh tá kâi châ, ga ôh tá loi nguăn, rêm kơmăng nhăng lăm ‘rông đi đo, á u ăm ga xo dôh le\m tâ, vâ chía tơniăn, gá pôi tá ‘rông. Hmếu pơ lôi ăm ga tăng xo xêh dôh, tơngah ga chía tơniăn iâ.

A [ôn Jao, cheăm Ia Rmok, tơring Krông Pa ối ai Kpă Hiền xo dôh drêng tá hâi teăm châ 16 hơnăm, tung pơla ai tơdroăng rêh ối pá puât. Kuăn tê nôu, pâ lăm xo xăng ê, nâ Hiền athế păn rak xêh 2 ngế o ki ối kuăn. Môi ngế ôh tá kâi pêi viâ tâi tơdroăng cheăng ki hơngăm hngo tung rơpo\ng hngêi, xahpá tung pêi cheăng kâ, mê nâ Hiền hiăng tơnăng thâ xo dôh drêng tá hâi teăm tro hơnăm, tơngah vâ ai ngế ki veăng pêi cheăng tung rơpo\ng hngêi. Prế on veăng ki pho#m vâ xông kân kố [ă 2 ngế o dế rêh ối tung hngêi ki tơ’nhiê tơnhe#ng, ai drêng phâi, drêng kơklêa, tá hâi teăm ‘nâi la lâi vâ khoh châ tơniăn. La Nay Wướt, mâi nâ Hiền ngăn mê cho tơdroăng ki hmâ ai, hmâ hlo a pơlê kố. Nay Wướt tối: Kơdrâi á ôh tá ai nôu pâ, á xo ga [ă rak ngăn 2 ngế o, păn roăng, che#m mơ’rêh [ă ăm prế hriâm môi tiah vâi ki ê há. Mơhé trâm hên pá puât, hiăng ‘nâi ga tiah mê, la ‘nâi pro ti lâi, má hiăng púi châ ối [ă dêi pó, mê athế xo dêi pó khât yôh. Akố, hên mâu vâi pú tá hâi teăm tro hơnăm, drêng hiăng vâ dêi pó khât kô mơjiâng chiâng on veăng [ă dêi pó tê. Ai hâi ki ‘nâ lăm tăng pêi cheăng ăm vâi, ai hâi ki ‘nâ pêi cheăng a hngêi, ai hâi ki ‘nâi, mâu vâi krâ-nho\ng o krếo lăm pêi drôm chiâk deăng ăm vâi pin xuân athế lăm pêi veăng vâi. Ai hâi ki ‘nâi bê kế kâ, ai hâi ki ‘nâ ti bê, rêh ối pơtân hâi kố hâi tá tiah mê xo.

Ia Rmok cho cheăm ki xahpá ó má môi, ai lối 98% pơ’leăng mâ mơngế cho hdroâng kuăn ngo Jarai, rêm hơnăm ki vâ iâ ai 10 khu on veăng xo dêi pó drêng tá hâi teăm tro hơnăm. Tơdroăng rêh ối hdrối mê hía nah hiăng trâm hên pá puât, xua mâu on veăng hơnăm vâi ối nếo, tá hâi teăm ‘nâi tơmiât trâu hơngế, tá hâi ai troăng hơlâ vâ pêi cheăng kâ ki rơkê păng ‘nâng, xua mê, pêi chiâk pêi deăng ôh tá rơhéa rơhối klâi, trâm kơklêa xahpá đi đo tiah mê. Nâ Phan Thị Anh Vũ, Kăn [o# ngăn ‘na mơhno mơjiâng túa le\m tro dêi cheăm Ia Rmok tối ăm ‘nâi:Vâi o tá hâi tro hơnăm thâ xo dêi pó ki hmâ trâm hlo, ahdrối tâ, vâi pá ai kế ki klâi vâ che#m mơ’rêh dêi kuăn ‘ne\ng rơpo\ng hngêi, ki má péa nếo, ivá vâi kô ôh tá dâi, [ă tung tơdroăng mơjiâng kuăn ‘ne\ng vâi tá hâi hlê ple\ng tơdroăng ki rak ngăn dêi kuăn, mê kuăn vâi hrế hrối, hr^n, ôh tá păng kân môi tiah mâu kuăn ‘ne\ng ki nôu pâ vâi hiăng kêi. Mâu khu râ, kơvâ cheăng tơru\m [ă mâu râ xuân hiăng chu lăm hnê đi đo ‘na tơdroăng pôi tá xo dêi pó drêng tá hâi tro hơnăm. Hnê tối, drêng ai on veăng athế a kuăn preăng kuăn iâ. 1 hơnăm chu hnê sap 3 troh 4 xôh. Khu ki hnê dêi cheăm hmâ chu hnê ‘na tơdroăng xo on veăng, mơjiâng on veăng ăm vâi kơdrâi, vâi nâ o, hnê rak ngăn ivá châ chăn ăm vâi kơdrâi, vâi hdrêng [ă Luât on veăng rơpo\ng hngêi. Xua ki hlê ple\ng dêi vâi krâ-nho\ng o akố tá hâi ‘nhó hên, mê tơdroăng hnê tối tá hâi châ tơ-[rê păng ‘nâng.

Tiô tơdroăng tối tơbleăng nếo achê pơla kố dêi Khu hnê ngăn luât kong pơlê Gia Lai, xêo sap hơnăm 2009 troh nôkố, lâp kong pơlê ai vâ chê 3 rơpâu 200 khu ki xo dêi pó tá hâi teăm tro hơnăm, tơku\m hên a mâu tơring, pơlê kong krâm ki trâm hên xahpá ‘na cheăng kâ, môi tiah Kông Chro, Ia Pa, Krông Pa, Phú Thiện, K[ang [ă hía hé. Tung hơnăm 2009 [ă hơnăm 2010, tâi tâng khu ki xo dêi pó tá hâi teăm tro hơnăm tung lâp kong pơlê ai 385 khu, la a hơnăm 2013 tâk lối 600 khu. Bú xêo to 6 khế apoăng hơnăm 2015 hiăng ai 226 khu ki xo dêi pó tá hâi tro hơnăm. Tâi tâng khu ki xo dêi pó tá hâi tro hơnăm mê, drêng vâi lăm troh pro hlá mơ-éa khai sanh ăm dêi kuăn a Vi [an hnê ngăn cheăm. Vâ hbrâ mơdât tơdroăng ki tá hâi tro hơnăm re\ng xo dêi pó, Khu hnê ngăn ‘na luât dêi kong pơlê Gia Lai hiăng pâ thế khu kăn pơkuâ, mâu khu râ dêi rêm tơring, cheăm thăm hnê tối, tơbleăng mơhno ‘na Luât on veăng rơpo\ng hngêi; tung mê, kal athế pơxâu phak i kơtăng khât vâ ‘mâi rơnêu, pât hiâm mono, kho\m châ kơdroh tơdroăng ki vâi o tá hâi tro hơnăm re\ng xo dêi pó. Pôa Nguyễn Quang Quý, Kăn [ơrô dêi Khu hnê ngăn Luât kong pơlê Gia Lai tối tiah kố: ‘Na kơvâ hnê ngăn luât dêi kong pơlê thăm lăm séa mơnhên ngăn vâ hnê tối mâu khu ngế ki ai xôi, xua tá hâi teăm tro hơnăm re\ng xo dêi pó. Tiô tơdroăng tơkêa ki hiăng hôp dêi kơxo# 110 hơnăm 2013 mâu kơ koan ki ai hnoăng pơkuâ ngăn, hnê tối ‘na tơdroăng kố chiâng phêp pơxâu phâk tiô pơkâ. Tiô tơdroăng pơkâ  dêi Luât On veăng rơpo\ng hngêi hơnăm 2014, kơlo hơnăm ki chiâng phêp xo dêi pó chía tâk tâ iâ tâng vâ ngăn [ă Luât on veăng rơpo\ng hngêi hơnăm 2000. Hdrối nah, pá kơdâm 18 hơnăm [ă vâi kơdrâi, pá kơdâm 20 hơnăm [ă vâi kơnốu, mê nôkố athế hiăng tu\m 18 hơnăm [ă vâi kơdrâi, 20 hơnăm [ă vâi kơnốu mê nếo ăm phêp chiâng xo dêi pó. Ngin hiăng pơkâ thế khu râ cheăng hnê ngăn ‘na Luât lăm pơtâng khe#n, hnê mơhno i khât ‘na luât vâ rêm pơlê pơla rak vế i tro.

Nhat Lisa chêh Gương tơbleăng