Rơpo\ng pôa Siu Chbai cho rơpo\ng ki kơtiê má môi dêi thôn Plei Toan, cheăm }ư\ Kdăm, tơring Ia Pa, kong pơlê Gia Lai. Hiăng hên hơnăm kố, maluâ hiăng kơdo mơ-mơ-eăm pêi kâ la ki kơtiê xuân ối kơtiê ti mê puk pâk [ă rơpo\ng pôa. Ti xê to pêi cheăng ôh tá bê kâ, kế tơmeăm pêt mơjiâng a chiâk deăng, a klâng na xuân tá hâi teăm tu\m vâ mơdrếo che\n ăm khu mơdró pá kong.

Xua mê, [ă kơxo# liăn ki mung ing khu mơdró kâ vâ pêi cheăng kâ ki apoăng nah bu 20 rơtuh liăn, athế mơdrếo laih troh 5% rêm khế, klêi kơ’nâi 10 hơnăm, laih xiâm [ă liah kuăn ga, kơxo# liăn ki pôa athế mơdrếo che\n ăm khu mơdró pá kong hiăng tâk troh 150 rơtuh liăn. Troh a chôu phut kố, rơpo\ng pôa ôh tá kâi châ mơdrếo laih xếo, mê athế tê dêi tơnêi klâng chiâk vâ mơdrếo môi iâ, che\n ki u ối xuân tá ti ‘nâi xo tơmeăm ung lâi vâ mơdrếo:

‘’Ki păng ‘nâng, vâi ăm á mung apoăng 20 rơtuh liăn tê. Troh a chôu phut kố, vâi riân tơ’nôm tâk troh a môi hr^ng to lâi chât rơtuh, la hơnăm ki lâi á xuân mơdrếo tâi tâng, mơdrếo đi đo la xuân tá hâi kâi kơtiê liăn laih vâi. Liăn  laih, rế hên khế, hên hơnăm, rế  hên ó, á pá kâi mơdrếo liăn vâi. Troh a chôu phut kố, á ti ‘nâi xo ki klâi vâ kâi kơtê che\n vâi’’.

Tơdroăng ki khu mơdró pá kong xo liăn laih hên ó tiah mê hiăng hlo ai hên a mâu pơlê cheăm dêi tơring Ia Pa, kong pơlê Gia Lai. A tơrêm thôn pơlê ai ki iâ sap ing 1 troh a 4-5 khu ngế mơdró kâ ki ăm mung liăn mơdrếo liah hên luâ kơ tơdroăng ăm phêp, ki hmâ hlo vâi ăm mung la vâi mơdrếo dêi laih sap ing 3 troh 4% rêm khế, tâng kuăn pơlê vâ môi tuăn tê dêi tâi tâng kế tơmeăm ăm khu mơdró mê.

Tâng ôh tá pro tro tiô tơdroăng tơkêa mê, laih kô tâk sap ing 5 troh 6% rêm khế. Tâng vâ riên laih rêm hơnăm kố châ dâng 36 troh 72%, cho kơlo mơdrếo laih ki ‘’kơdê mơngế’’ [ă kuăn pơlê pêi chiâk pêi deăng, malối [ă mâu rơpo\ng rêh ối a pơlê cheăm hơngế hơngo, pơlê ki kơtỉê xơpá. Tơdroăng ki tơviah akố xuân cho ki xiâm hên ngế vâ lăm mung, xua vâi mung tơ’lêi, ôh tá eâ ai ph^u rak xúa tơnêi, ôh tá eâ kok kế tơmeăm, ôh tá chêh pro hlá mơ-éa ki klâi, bu k^ dêi inâi a hlá mơ-éa ki che\n kô châ mung sap ing 15 troh 30 rơtuh liăn, thăm nếo châ mung troh 50 rơtuh liăn tung môi hơnăm pêi cheăng kâ.

Tơdroăng kố ga phá tơ-ê tâ [ă tơdroăng mung liăn ing hngêi rak liăn, kơxo# liăn ki châ mung ôh tá hên la tơdroăng chêh pro hlá mơ-éa pá puât. Pôa Bùi Thanh Định, Kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm }ư\ Kdăm, tơring Ia Pa, kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi:

‘’Vâi krâ-nho\ng o pin, ahdrối rơnó chiâk deăng ôh tá ai liăn ngân vâ mung rơxế pơchoh klâng chiâk, vâ rôe hdrê, xua mê, hên ngế lăm mung liăn ing mâu khu mơdró pá kong, vâ tí tăng rôe xêh hdrê, phon rơvât. Troh rơnó pôe xo dêi báu, đôu dêi alâi, lâk dêi pôm vâi kô tê dêi tơmeăm vâ mơdrếo che\n, pơla mê, khu mơdró vâi riân dêi rơhí rơhó rêm hâi, rêm khế vâ mơdrếo laih ki ăm kuăn pơlê mung liăn hdrối mê. Drêng troh rơnó pôe dêi báu, tâng hơnăm mê mơhúa vâ kô bê kơxo# liăn vâ mơdrếo tu\m dêi che\n, tâng kong prâi ôh tá tro, tơmeăm mơjiâng ôh tá dâi, vâi kô chiâng che\n, hmôu pơ ti mê, kơxo# laih ki che\n sap khế kố troh khế ê, sap hơnăm kố troh hơnăm ki ê, troh mơ’nui ah, kơxo# liăn che\n hiăng tâk hên h^n, thăm rế pá kâi vâ u chêl ki vâi. Cheăm xuân hiăng hnê tối, pơtâng khe\n ăm kuăn pơlê, thế kuăn pơlê mung kơxo# liăn tiô tơdroăng tơkêa bro, Hngêi rak liăn kum mơngế kơtiê xuân hiăng ăm kuăn pơlê mung liăn ing mê. Laga, hên hdroh vâi krâ-nho\ng o hlo khu mơdró pá kong vâi ăm mung lối kơ tơ’lêi, lối kơhlâu, tâng  mung liăn ing hngêi rak liăn [ă mơdrếo laih rêm khế mê vâi krâ-nho\ng o ôh tá ai liăn vâ mơdrếo tu\m, xua mê, kuăn pơlê xuân rơhêng vâ lăm mung liăn a khu mơdró kâ pá kong’’.

Tiô tơdroăng riân ngăn dêi tơring Ia Pa, kuăn pơlê pêi chiâk deăng mung liăn dêi khu mơdró pá kong [ă tơdroăng athế mơdrếo laih hên ó ‘nâng, tơdroăng kố hiăng hlo ai a 8 tung 9 to cheăm dêi tơring. Troh nôkố, hiăng ai lôi hr^ng rơpo\ng ki ôh pá ai ivá vâ kâi chiêl thie#n liăn ki che\n khu mơdró. Tung pơla mê, kơxo# liăn ki xiâm bu ai 18 rơtal liăn, la kơxo# liăn laih hiăng tâk troh a 58 rơtal liăn. Mâu rơpo\ng ki mung ki hên cho rơpo\ng kơtiê, [ă rơpo\ng vâ chê kơtiê, ôh tá ai liăn mê athế lăm mung liăn a mâu khu mơdró kâ pá kong.

Dế nôkố, khu kăn pơkuâ cheăm [ă mâu khu râ, kơvâ cheăng dêi tơring Ia Pa dế tí tăng êng mơnhên vâ mơdât tơdroăng ăm mung liăn mơdrếo laih lối hên ti mê. Laga, tơdroăng ki vâ to\ng kum kuăn pơlê kố ối trâm hên pá puât, xua kơlo mơdrếo laih dêi khu mơdró kâ pá kong dế nôkố tá hâi pro xôi Luât dêi Hngêi ăm mung liăn dêi tơnêi têa. Trung tă Trịnh Văn Đạt, Kăn pho\ Ko\ng an tơring Ia Pa, kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi:

‘’Vâ tơleăng mơnhên ‘na tơdroăng kố, mê khu kơ koan ai tơdjâk kal athế séa ngăn i nhên tơdroăng vâ tơleăng. Ngin pơchân tối [ă vâi krâ-nho\ng o, kal athế lăm mung liăn ki pin loi tơngah khât dêi tơnêi têa, môi tiah Hngêi rak liăn Mơnhông thôn pơlê, Hngêi rak liăn kum khu ai hnoăng tơnêi têa vâ tí tăng mung liăn, ga tơtro [ă tơniăn. Tiah mê, vâi krâ-nho\ng o nếo tơniăn tung pêi cheăng kâ-rêh ối. Tơdroăng ki lăm mung liăn a khu mơdró kâ pá kong mê tiô kơ tơdroăng ki hiăng tơhrâ, vâi krâ-nho\ng o athế tơniăn tung tơdroăng mơdrếo che\n, mơdrếo laih ăm ki vâi’’.

Tơdroăng ki kuăn pơlê mung liăn ing khu mơdró kâ pá kong mơdrếo liăn laih lối hên ó tiah mê a kơpong Tây Nguyên tung to lâi chât hơnăm hiăng luâ, mâu khu ngế mơdró pá kong kố, vâi xuân pêi cheăng tơleăng mơhno tơdrăng, la pin tá hâi ai Luât ki pơkuâ ngăn, séa ngăn ‘na tơdroăng kố, xua mê râ, khu mơdró kâ pá kong khoh chiâng châ kâ kơhveăm, kâ pơkâm, kâ hơrế liăn ngân, tơmeăm khoăng dêi kuăn pơlê môi pâ tê.

 Ing mê, khu mơdró kâ châ kâ kho\m liăn laih ing tơdroăng ki vâi ăm mung liăn, klêi mê nếo, vâi châ kâ ing tơdroăng drêng vâi rôe hên kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi kuăn pơlê. Ngế ki tro lu\p xêh hên má môi klêi kơ’nâi mung liăn ing khu mơdró mê cho kuăn pơlê, vâi hiăng kơtiê xơpá thăm rê kơtiê xơpá ó tâ nếo,  xua che\n lối hên liăn dêi khu mơdró  kâ  pá kong, sap ing khế kố troh khế ê, hơnăm kố troh hơnăm ê a hên pơlê cheăm dêi tơring Ia Pa tối phá [ă kơpong Tây Nguyên tối tơchuôm.

Công Bắc chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng