VOV4.Sêdang - Tung pơla kố nah, rơtế [a\ tơdroăng mơ’no liăn mơjiâng pro hngêi trăng, troăng klông, hnê mơjiâng, mơhnhôk hên [ok thái pơkeăng troh pêi cheăng a hngêi pơkeăng cheăm, kơvâ ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât kong pơlê Dak Lak hiăng mơ’no liăn roê hên kế tơmeăm vâ pơlât tiô túa ki pro ăm mơngế hlâ mo, vâ hngêi pơkeăng cheăm thăm rơkê tung pơlât. Cho môi tung mâu hngêi pơkeăng châ to\ng kum kế tơmeăm vâ pơlât kố, hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak hiăng [a\ dế mơ-eăm rơkê tung rak ngăn ivá châ chăn apoăng ăm kuăn pơlê tung cheăm.

            Nếo 8 chôu kơxo má hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak hiăng ai hên ngế pơtăng vâ tơkôm khăm pơlât. Mâu ngế ki mê ôh tá xê to kuăn pơlê dêi cheăm, mê tá mơngế kuăn pơlê a cheăm ki achê mê.

            Nâ Triệu Thị Hoa, ối a thôn 14, cheăm Ea Bar, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak dế mơ-êa a khế má 5. Mơhé hngêi nâ Hoa kơtăn pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột dâng 15 km, laga nâ lăm khăm a hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia vâ khăm pơlât [a\ siêu âm mơ-êa tiô rêm khế, xua a kố ai mâu [ok thái pơkeăng ki pêi cheăng tâi ivá tơná, pôu râng hnoăng cheăng, mâu kơmăi kơmok khăm pơlât xuân tiô chal nếo, tơ’mô [a\ mâu hngêi pơkeăng a tơring, pơlê kong kơdrâm.

            {a\ jâ Tô Thị Ánh Thủy ối a thôn 5, cheăm }uôr Knia, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak châi plâi nuih, êi kliêm B hiăng hên hơnăm kố. Hdrối nah, rêm roh vâ khăm ngăn pơrea\ng dêi tơná, mê lăm troh a hngêi pơkeăng kân tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak, mê hlá prôk troăng hơngế, tâi liăn ngân. Sap ing ai hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia châ mơ’no liăn roê kế tơmeăm khoăng pơlât tiô túa ki pro ăm mơngế hlâ mo, jâ rah hngêi pơkeăng cheăm kố vâ pơlât. Jâ Tô Thị Ánh Thủy tối: Hdrối nah, cheăm kố ối kơtiê, kế tơmeăm khoăng ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât tá hâi tu\m. Nôkố a hlo kơmăi kơmok xuân môi tiah mâu hngêi pơkeăng râ kơpêng, mâu [ok thái pơkeăng kơhnâ, xua mê á vâ khăm pơlât a hngêi pơkeăng kố.

            }uôr Knia cho cheăm kơpong ki trâm pá má môi, rơpo\ng kơtiê châ lối tơdế, lối 60% cho mơngế hdroâng kuăn ngo. Hngêi trăng troăng klông tá hâi tu\m, tá hâi le\m hiăng tơdjâk troh tơdroăng ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât, rak vế [a\ rak ngăn ivá châ chăn ăm kuăn pơlê. Khế 5 hơnăm 2015, châ tơdroăng tơkêa bro AP to\ng kum [a\ to\ng kum ăm liăn ngân, Tíu xiâm ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât tơring {uôn Đôn hiăng mơ’no liăn roê kế tơmeăm khoăng khăm pơlât ăm hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia môi toăng kơmăi séa ngăn châ, môi toăng kơmăi séa ngăn plâi nuih [a\ môi toăng kơmăi séa ngăn sinh ho\a, môi toăng kơmăi séa ngăn mơheăm. Tơdroăng kố hiăng kum kuăn pơlê châ pơlât [a\ kơmăi kơmok rơxông nếo, kơdroh liăn mơ’no pơlât [a\ kơdroh liăn vâ pơlât a hngêi pơkeăng râ kơpêng. {ok thái pơkeăng Nguyễn Xuân Hòa, Kăn pơkuâ hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia tối ăm ‘nâi: Sap ing mơ’no liăn roê mâu mâu kơmăi kih thua#t séa ngăn tung châ, kơmăi séa ngăn plâi nuih, kơmăi séa ngăn mơheăm a hngêi pơkeăng cheăm, mê mơngế tamo châi troh khăm pơlât tâk hên, xua kuăn pơlê loi tơngah tung kih thua#t pơlât tiô túa ki pro ăm mơngế hlâ mốu hiăng pêi pro a hngêi pơkeăng kố.

            Kơnôm châ mơ’no liăn roê kơmăi khăm pơlât, tơdâng tơ’mô, tơdroăng khăm pơlât kuăn pơlê thăm rơkê. Nôkố, rêm khế, hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia hiăng tơdah dâng 600 troh 800 roh ngế tamo châi, tâk vâ chê péa xôh tâng pơchông hdrối nah drêng tá hâi mơ’no liăn roê mâu kơmăi kơmok kố. Bu xêo tung 3 khế apoăng hơnăm 2016, hngêi pơkeăng cheăm hiăng tơdah lối 1 rơpâu 700 roh ngế tamo châi troh khăm pơlât, tâk 500 roh ngế tamo châi tâng pơchông [a\ roh kố hơnăm 2015. {ok thái pơkeăng Võ Minh Hùng, Kăn pơkuâ tíu xiâm ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât tơring {uôn Đôn tối ăm ‘nâi: Túa pơkâ ki ngin rah xo mâu hngêi pơkeăng cheăm vâ mơ’no liăn roê mâu kơmăi kơmok vâ pơlât tiô túa ki pro ăm mơngế hlâ mốu, kơmăi kơmok séa ngăn tung châ, kơmăi kơmok séa ngăn plâi nuih, [a\ séa ngăn mơheăm, sinh ho\a, têa nu\m [a\ hía hé vâ kum pơlât ăm mâu cheăm kơdrâm kuăn pơlê, ai hên hdroâng kuăn ngo rêh ối [a\ mâu cheăm pá puât. Môi tơdroăng ngin tơmâng nếo cho hnê mơhno mơngế pêi cheăng chiâng xúa kơmăi kơmok kố [a\ hía hé.

            Tơdroăng thăm mơ’no liăn roê kơmăi kơmok ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât ăm mâu hngêi pơkeăng cheăm apoăng hiăng châ tơ-[rê tung rak ngăn ivá châ chăn ăm kuăn pơlê, tơdrêng amê, xuân cho môi tung mâu pơkâ ki kal vâ mơnhên hngêi pơkeăng cheăm tơtro tiô pơkâ dêi tơnêi têa ‘na ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât, laga nôkố, mơngế pêi cheăng tung hngêi pơkeăng ối pêi hên tơdroăng, xua mê, tung tơdroăng mơ’no liăn roê mâu kơmăi kơmok vâ pơlât tiô túa ki pro ăm mơngế hlâ mốu ối tơvâ tơvân, ki má lối cho a rơnó ki pâk pơkeăng vaccine. Xua mê, hngêi pơkeăng cheăm }uôr Knia kal khât kơvâ ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât tơ’nôm mâu [ok thái pơkeăng pêi cheăng a hngêi pơkeăng cheăm, vâ tơdroăng rak ngăn ivá châ chăn rế hía rế châ tơ-[rê tâ.

            Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Châi u\m tung tơxui pâu kuăn cho pơrea\ng hmâ trâm a mơngế kơdrâi, kơ’nâi châi um a tôu. A Việt Nam, tung 100 rơpâu ngế kơdrâi mê ai 20 ngế tro tâ pơrea\ng châi u\m tung tơxui pâu kuăn [a\ lối tơdế kơxo# mê hlâ. Mơhé cho pơrea\ng ki rơ-iô, laga [a\ tơdroăng rơkê tung ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât, châi u\m tung tơxui pâu kuăn kô chiâng vâ pơlât prêi tâng châ hnê tối, châ hlo [a\ teăm pơlât tơdrêng.

 Châi u\m tung tơxui pâu kuăn cho u\m tung mâu tíu dêi kơnôi  kuăn, kơ koan ki tơdjêp a kơnôi [ă tíu mơjiâng kuăn a tơxui pâu kuăn. Ki xiâm dêi pơreăng kố xua virus Papilloma a mơngế pơxá HPV. Túa virus kố tâ tú hên ing troăng mơjiâng kuăn.

HPV ai lối 100 tuýp. Tung mê, ai 4 tuýp kô tơ’lêi tro u\m tơxui pâu kuăn. Mâu tuýp mê u-ối tung tơxui pâu kuăn, pro hơ’lêh mâu gen ki tâ tú ing troăng mơheăm ki pro chiâng mơheăm [ă chiâng ôh tá dâi le\m, hơ’lêh hmâng vâ (ki vâi hmâ tối dêi gá xông rơdêi hmâng vâ ôh tá le\m, hơ’lêh hmâng vâ tung mơheăm). Tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng, tơdroăng ki hơ’lêh hmâng vâ mê kố pro chiâng châi u\m tung tơxui pâu kuăn. Rêm ngế kơdrâi hiăng hmâ achê kơnốu kô tơ’lêi tro tơdroăng châi mê. Tung mê, mơngế ki tơ’lêi tro cho vâi kơdrâi ki ai hên pơyô, vâi kơdrâi ki re\ng xo on veăng tá hâi tro hơnăm, ai kuăn, hrik tah hên hdroh mơheăm ki mơjiâng chiâng kuăn ngá [ă hên tơdroăng ki ê.

Ki hên mâu ngế tro tâ vi rus HPV xuân ăm ‘nâi hdrối. Xua mê, tâng ngế ki lâi bú châ ‘nâi drêng hiăng râ, ăm pin ‘nâi dêi: lo mơheăm drăng tíu mơhum kuăn pơla tơdế vâ ai khế, klêi achê kơnốu, châi klêa, châi drêng lăm nu\m, têa nu\m tr^ng ôh tá le\m lơ ai kế ki ‘mêi ing tíu mơjiâng kuăn [ă hên tơdroăng ki ê. Drêng kố u\m tung châ hiăng râ [ă tơpá vâ pơlât. Tie#n sih – [ok thái pơkeăng Nguyễn Khắc Hân Hoan, kăn kơvâ séa ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm tâ tú pơreăng, dêi hngêi pơkeăng Từ Dũ ăm ‘nâi:  HPV drêng hiăng tâ tú mot tung châ mơngế kô ôh tá pro ăm pin tâ tơviah tơdrêng hlối gá kal ai hâi khế vâ chôa pro i iâ. Tung pơla xông tâ tú mê gá ton sap 1 hơnăm, 2 hơnăm, thăm nếo 8 hơnăm riên sap ing tâ tú pơreăng HPV troh hiăng chiâng châi u\m tung tơxui pâu kuăn [ă hía hé.

Mơhé châi u\m tung tơpxui pâu kuăn ai hên [ă rơ-iô a vâi kơdrâi. Kố cho pơreăng ki tơviah rơ-iô. Xua gá kô ăm pin châ ‘nâi drêng mơheăm pro chiâng châi u\m. Ki tơviah kố ôh ta hlo a pơreăng châi u\m ki ê. Nôkố, [ă tơdroăng ki hlê ple\ng dêi khu ngăn pơkeăng nôkố, u\m tung tơxui pâu kuăn kô chiâng pơlât prêi tâng ‘nâi nhên, [ă re\ng châ ‘nâi drêng gá pơxiâm [ă teăm pơlât tơdrêng.

A Dak Lak, sap khế 1 troh khế 6, hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh hiăng ai kơmăi khăm ngăn HPV vâ re\ng châ ‘nâi tâng lơ ai tơdroăng châi u\m tung tơxui pâu kuăn. Kố cho hngêi pơkeăng khăm pơlât apoăng [ă bú ai môi to a kơpong Tây Nguyên tơbleăng tơdroăng cheăng khăm mê, vâ re\ng kum kuăn pơlê châ teăm pơlât [ă kơmăi kơmok ki dâi le\m a kong pơlê, kơdroh tơdroăng ki hâ ho ăm mâu hngêi pơkeăng râ kơpêng.

Hmâ hlo hdrối nah, vâ séa ngăn pơreăng um tung châ ing CTC, ngế ki mê thế séa ngăn mơheăm tơ’lêi hlâu pơxá (Pap-smeaơ) PAP’S Smear. Khăm ngăn mơheăm rôh kố vâ châ ‘nâi mâu tơdroăng ki hơ’lêh a mơheăm dêi pâu kuăn drêng pơreăng um tung châ pơxiâm châi. La châ khât gá, PAP’s Smear kô tro lôi ing 45% ki pro chiâng rơ-iô. Xua mê, thế châ khăm ngăn hên hdrôh, dâng sap 6 khế troh 1 hơnăm 1 hdroh. Khăm ngăn HPV kô ai ki po kân rơdâ. Kô pro ăm hlo mâu HPV ki pro rơ-iô tá drêng hâi ăm hlo hơ’lêh tơ-ê tung mơheăm a tung tơxui pâu kuăn [ă hdrối vâ chiâng châi u\m tung tơxui pâu kuăn. Tie#n sih, [ok thái pơkeăng Nguyễn Khắc Hân Hoan, kăn ngăn kơvâ khăm mơheăm dêi hngêi pơkeăng pơlât tiô khôi hmâ ton nah, kăn pơkuâ kơvâ cheăng khăm ngăn mơheăm, dêi hngêi pơkeăng kân Từ Dũ ăm ‘nâi tơ’nôm: Ngế ki khăm ngăn mơheăm kô châ ‘nâi HPV dương tính lơ tâ tâ pơreăng HPV mê xuân ôh tá xê châi u\m, xua sap ing tâ tú pơreăng HPV troh hiăng chiâng u\m kô ton 8 hơnăm. Tung 100 ngế rêm hơnăm thế vêh khăm nếo nôkố pin hiăng pro môi tiah mê bú ai 10 ngế vêh khăm, 90 ngế ki ê sap ing 5 hơnăm kơ’nâi nếo kal séa ngăn nếo. Tơdroăng kố kum kơd^ng liăn ăm rơpo\ng hngêi, pơlê pơla, hnối kơdroh mơngê pơlât hâ ho a hngêi pơkeăng.

Tơdroăng khăm ngăn HPV pro tơ’lêi hlâu môi tiah rôh ăm khăm vâi kơdrâi ki hmâ tê. Apoăng, ngế ki mê châ [ok thái pơkeăng khăm [ă xo ngăn mơheăm a tơxui pâu kuăn vâ ăm kơmăi ngăn nhên. Klêi séa ngăn kô châ [ok thái pơkeăng pơlât tơbleăng ăm ngế ki châi mê tung pơla sap 2 troh 3 hâi. Thak sih, [ok thái pơkeăng Nguyễn Vĩnh Phúc, Kăn pho\ pơkuâ ngăn kơvâ pơlât ‘na vâi kơdrâi ai kuăn, hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh tối:Tâng klêi khăm ngăn mơheăm hlo âm tính mê ngế ki mê kô hmiân tuăn châ vêh a hngêi. Tâng klêi khăm hlo dương tính, tơkéa vâ tối kô tâ tú HPV, mê cho mâu HPV ki rơ-iô, [ok thái pơkeăng kô hnê tối ăm ngế ki mê khăm ngăn ‘na tơdroăng ki ê nếo. Pơtih thăm khăm PAP’s Smear dâng 3 khế 1 hdroh, séa ngăn tung tơxui pâu kuăn vâ re\ng châ ‘nâi mâu tơdroăng ki hơ’lêh tơ-ê dêi mơheăm.

Tiô mâu [ok thái pơkeăng chuyên khoa, ôh tá xê rêm ngế ki tâ tú HPV xuân chiâng châi u\m, ‘nâ hía tâi sap 19 troh 15 hơnăm. Xua mê, vâi kơdrâi sap ing 25 hơnăm tơngi klêng, hiăng koi [ă kơnốu vâi hnê tối thế khăm ngăn tơxui pâu kuăn [ă tơdroăng séa ngăn HPV sap ing 3 troh 5 hơnăm ngăn môi hdrôh vâ re\ng châ ‘nâi [ă teăm pơlât tơdrêng. Pak^ng mê, kal thế pơtối rak vế túa rêh ối le\m, pôi tá vâ ngế ki tâi ki tá, pôi tá ô hât, thế pâk pơkeăng vacine HPV hbrâ mơdât pơreăng [ă mâu vâi o kơdrâi.

Gương prếi A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng