Tiô tơbleăng dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo (CDC) kong pơlê Dak Lak, sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, kong pơlê Dak Lak ai 445 ngế tro HIV nếo, mơdêk tâi tâng kơxô̆ ngế tro tung lâp kong pơlê tâk troh 3.451 ngế. Bêng Buôn Ma Thuột cho bêng ki ai kơxô̆ ngế tro HIV hên má môi kong pơlê. Tiô ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Vinh, ngế pơkuâ Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, CDC kong pơlê Dak Lak: mâu hơnăm achê kố, tơdroăng ki tro HIV a kong pơlê hiăng hlo pơhlêh ‘na túa, hdrối nah, HIV ki hên bu tú ing troăng mơheăm mê nôkố hiăng tú ing troăng ai kuăn ôh tá tơniăn kơxô̆ ngế ki tro tú hên; tung mê tú a mâu khu kơnốu tơrá kơnốu ối dêi pó tâk hên, châ 1/3 tung tâi tâng kơxô̆ ngế tú nếo. Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Vinh ăm ‘nâi:

“Tung 445 ngế tro HIV châ ‘nâi tâ nếo mê ai 121 ngế cho tơrá kơnốu. Vâi cho mâu ngế ối nếo sap ing 25 troh 49 hơnăm. Vâi rêh ối ƀă dêi pó môi tiah pơyô, ối hmâng vâ mê chiâng tú HIV. Mâu ngế ki kố pá vâ châ hnê, mơhnhôk thế troh a tíu khăm pơlât pâk ngăn mơheăm xua vâ hmuâ lôi lơ xâu mâu ngế ki ê pơrah, dría ôh tá tơpui ƀă”.

Môi tiah ngoh P. cho môi ngế ki châ pơtih. Xua loi ngế pơyô mê rêm rôh ối dêi ƀă pó, ngoh P. ôh tá xúa mâu kế ki mơdât tơniăn. Kơtăn kố ai 4 hơnăm, châ chăn pơxiâm kơdroh, hiâ ôh ti ‘nâi xiâm kối, tamo đi đo mê ngoh P. lăm pâk ngăn mơheăm ƀă châ ‘nâi yương tĭnh ƀă HIV. Drêng mê, ngoh kơdrâ chiâng ai tuăn ngoâ ôh tá tơniăn, xâu vâi pơrah, hjăm dría dêi tơná ƀă ngoh ối xêh môi ngế. Klêi mê, ngoh lăm troh a kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, CDC kong pơlê Dak Lak vâ châ tiâ mơnhên. Kơnôm ing tơdroăng ki mơhnhôk dêi mâu ƀok thái pơkeăng, ngoh P. hiăng chía tơniăn ro, tơrŭm tro tung pơlât mê nôkố, ivá ngoh hiăng tơniăn. Ngoh P. tối:

“Hdrối nah á ai koi tơrá kơnốu. Klêi mê xua ôh tá hmiân tuăn mê á lăm mơnúa pâk ngăn mơheăm mê ‘nâi tơná hiăng tú HIV sap ing ngế pơyô. Drêng ‘nâi tro pơreăng kơtăn kố 4 hơnăm á tôu tuăn khât, la drêng lăm a Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên, khăm tŏng gum kơhnâ mê tơdroăng ki châi tamo á hiăng hlo chía tơniăn. Nôkố á xuân dế ối pơlât tiô hnê mơhno dêi ƀok thái pơkeăng. Mơhno ăm ‘nâi drêng nếo tro pơreăng cho tơngê, kơdroh kĭ, tuăn mơno ôh tá tơniăn ƀă tâ xâu. La mâu ƀok thái pơkeăng akố vâi kơhnâ krâu, tơpui tối leăng ƀă tối nhên troăng hơlâ ki ai tơdjâk troh pơreăng xuân môi tiah túa ki hbrâ mơdât pơreăng ƀă túa ki pơlât mê á xuân hlo hmiân tuăn tâ”.

Xuân tiô ƀok thái pơkeăng Vinh, mâu ngế ki tro HIV xua ối dêi pó cho tơrá kơnốu troh a Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, CDC kong pơlê Dak Lak pơlât bu cho kơxô̆ ki iâ tung kơxô̆ hên ngế tro tung pơlê pơla. Pơxiâm ing tơdroăng ki pơrah ƀă pơlê pơla ôh tá vâ môi tuăn tơdroăng ki ối ƀă dêi rơpó tơrá kơnốu mê tơdroăng ki ối dêi ƀă rơpó tơrá kơnốu hmâ pơkí ôh ti ai kơbố ‘nâi. Vâ đi đo athế kơtôa mê chiâng ôh tá hbrâ rơnáu hdrối drêng ối dêi ƀă pó, chiâng trâm mâu tơdroăng ki êi ing troăng nŭm.

Hên ngế ối tối tiah kố, bu ối dêi ƀă pó tơrá kơnốu nếo tú HIV, laga mâu khu ki rơkê ‘na khăm pơlât ăm ‘nâi ối dêi ƀă pó tơrá kơnốu kơxô̆ ngế tâ HIV ối tro hên tâ ối dêi ƀă pó pơla kơnốu ƀă kơdrâi. Vâi kơnốu ối ƀă dêi pó ing troăng nŭm gá tơ’lêi troh tíu lo eâk, tíu tro tơlêa gá chiâng pro tíu ki tơ’lêi ăm tơdroăng châ mot dêi HIV ƀă hên mâu pơreăng ki ê môi tiah: êi kliâm B.C, tro hbáu rơtốu, pơreăng ki ton hâi, ƀă hên ki ê. Malối, mâu ngế ki ối dêi ƀă pó cho tơrá kơnốu hmâ ôh tá ối môi ngế, vâi ai hên pơyô, mê bu kal môi ngế tro HIV mê hiăng rĕng tâ tú troh ngế ki ê.

Nôkố, tơdroăng ki pơrah ƀă mâu ngế ki tro HIV tối tơdjuôm ƀă khu ki ối dêi ƀă pó cho tơrá kơnốu xuân ối hlo hên. Xua mê, hên ngế vâi kơnốu ối dêi ƀă pó pơkí, kơtoâ, ôh tá khên mơhno, ôh tá khên lăm troh a tíu khăm pơlât vâ pâk ngăn mơheăm HIV, pro pá tung tơdroăng châ ‘nâi. Drêng HIV ôh tá rĕng châ ‘nâi, pơlât tro, tŭm ƀă teăm mê virus HIV kô chiâng tâk péa xôh, ivá ngế ki tro kô kơdroh rĕng.

Nôkố ôu pơkeăng mơdât virus ARV ôu vâ pơlât mâu ngế tro HIV ai 3 tơdroăng tung môi pŭm pơkeăng mê xuân tơ’lêi drêng ngế tro ôu, ngế tro pơreăng bu kal ôu rêm hâi môi pŭm a chôu ki lâi ‘lo ƀă ôu tŭm troh tá ah mê ivá ngế ki tro pơreăng kô rĕng tơniăn ƀă pêi cheăng lĕm tiah hmâ. Xua mê, tơdroăng ki kal má môi cho rêm ngế athế ‘nâi rak vế dêi tơná, hbrâ rơnáu túa ki rơkê plĕng lơ lăm troh a tíu khăm pơlât vâ tăng ‘nâi ‘na túa ki hbrâ mơdât HIV.

Malối cho mâu ngế hơnăm ối nếo kal rêh ối lĕm tro, ví mâu tơdroăng ki ôh tá tro tung pơlê pơla, ối dêi ƀă pó tơniăn. Peăng kơvâ ngăn pơkeăng pơlât, vâ mơdêk ki tơƀrê hnoăng cheăng hbrâ mơdât HIV/AIDS tung mâu hơnăm ối nếo nôkố cho khu ki ối dêi ƀă pó tơrá kơnốu, Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS pơtối mơdêk cheăng hnê tối, tiâ mơnhên ăm mâu ngế ki kố; hnê vâi rĕng troh a tíu khăm pơlât. Kơhnâ êng mơnhên ăm mâu ngế tơrá kơnốu ki ối ƀă dêi rơpó kal rak vế ối tơniăn, xúa tơdrong kơxu tro pơkâ vâ mơdât tâ tú HIV ƀă mâu pơreăng chiâng tú ing troăng ai kuăn, ối môi ngế ƀă môi ngế pú xo.

*Tầm quan trọng của việc phát hiện, điều trị nhiễm HIV sớm

Ki kal dêi tơdroăng rĕng châ ‘nâi, vâ rĕng teăm pơlât pơreăng HIV

HIV cho môi túa virus lăm kâ tơdrêng pro ‘mêi hệ miễn dịch. Drêng tâ tú hiăng troh rôh mơ’nui, HIV kô pơ’lêh chiâng AIDS ƀă tơ’lêi hên kô hlâ. Ai hên xiâm rêi tâ tú HIV, tung mê koi ƀă dêi rơpó pơla kơdrâi lơ tơrá kơnốu. Vâ hlê nhên kơlo ki tâ tú HIV tung tơdroăng koi dêi rơpó kơdrâi kơnốu, ƀok thái pơkeăng sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa Phòng chống HIV/AIDS, Tíu xiâm Séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak kô tối nhên ‘na tơdroăng mê. Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng tâ tú HIV ing koi dêi rơpó kơdrâi kơnốu nôkố ti lâi?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơdroăng tâ tú HIV ing koi dêi pó pơla kơdrâi kơnốu a kong pơlê Dak Lak hên ‘nâng. Ngế ki lăm troh pơlât a Khoa, 10 ngế tung mê ai 3-4 ngế cho tơrá mâu kơnốu. Mâu ngế ki mê Troh pơlât a Tíu xiâm kô châ ƀok thái pơkeăng hnê tối, rĕng pơlât ARV. Ing tơrá mâu kơnốu, ƀok thái pơkeăng kô hnê tối ăm pó ki rơtế koi ƀă ngế ki vâ dêi pó tơrá kơnốu troh a Tíu xiâm pơlât vâ châ hnê tối, xĕt ngiê̆m ƀă vâ rĕng châ ‘nâi, tĕm pơlât vâ tơniăn ăm ivâ mo lĕm, kơdroh kơxô̆ liăn pơlât hên ƀă kô kơdroh tro tâ tú ăm ngế ki ê. Kố cho ôh tá châ ‘nâi kô ôh tâ tú ing troăng nŭm. Drêng hiăng pơlât ARV mê kơxô̆ virus kô ối pá xôp ki châ ‘nâi, drêng kố tâng koi ƀă dêi pó kô kơdroh tâ tú tâ (bú tối kơdroh tê ôh tá xê ôh tâ tú, la xuân ai há ki tâ tú). Drêng koi ƀă dêi pó ai tro tơlêa, lơ lo mơheăm kô tâ tú HIV. ‘Na têa kơƀêl, klêi pơlât tah kơxô̆ virus pá xôp ki châ ‘nâi mê ôh pá ai xếo tung têa kơƀêl. Tối tơdjuôm têa kơƀêl lo ing châ ôh ôh tá ai xếo. Thăm nếo o kŭn nôu ăm gá ôu xuân tiah hmâ tá ai tro klâi.

-Ki tơ’lêi tâ HIV xua ing koi ƀă dêi pó pơrá kơnốu mê môi tiah lâi? 

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Koi dêi rơpó tơrá kơnốu tơ’lêi tâ tú HIV. Koi dêi rơpó pơla kơdrâi kơnốu tiah hmâ, kơxô̆ ki tâ tú HIV hiăng hên tung pơla mê tâng koi dêi rơpó tơrá kơnốu tâ tú thăm rế ó tâ. Tơdroăng mê ôh tá xê to tâ tú HIV mê ối pro chiâng ai hên mâu pơreăng pro châi ki ê, mê kô chiâng: êi kliâm B, C, lo thĕn kâ kân, thĕn lo pơtong khêi khá tung châ, thĕn lo pơtong hên tơrân tân... Mâu ngế koi dêi rơpó tơrá kơnốu hmâ hlo ôh tá ôh tá vâ dêi rơpó khât, mê cho xiâm pơreăng ki pro tâ tú troh hên ngế.

Nôkố Khoa dế ai tơdroăng xĕt ngiê̆m ngăn vâ ’nâi hôm tâ tú pơreăng nếo, tơkéa vâ tối cho ing prế ki vâ dêi rơpó tơrá kơnốu drêng prế nếo tro tâ pơreăng mê kơxô̆ virus kô hên, prế kô pro tâ tú hên troh mơngế ki ê. Xua mê, môi ngế pin tê kố tăng hlo hên khu pơreăng.

Xĕt ngiê̆m ngăn ki nếo tâ tú a Khoa châ tơbleăng sap hơnăm 2023. Môi ngế kơnốu ki vâ tơrá kơnốu mot pơlât a Khoa pro xĕt ngiê̆m kô châ hnê tối. Klêi hnê tối kô ăm xĕt nghiê̆m, tâng xĕt ngiê̆m hlo yương tĭnh ƀă HIV, kih thuât viên pơtối xo mơ-heăm ki mê pơtroh ăm Pơlê kong kân Hồ Chí Minh, khăm ngăn kơxô̆ virus. Pro ngăn virus tung môi hâi tơkéa vâ tối ngế ki mê nếo tâ pơreăng, klêi mê kô châ pơlât. La tung pơla pơlât kô châ ‘nâi khu pơreăng hên mê, tơkéa vâ  tối cho mâu ngế ki koi ƀă ngế ki mê kô thế lăm xĕt ngiê̆m há.

-Tiah mê pro ti lâi vâ kơdroh ki iâ tâ tú HIV drêng koi ƀă dêi rơpó tơrá kơnốu?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Xua mơngế ki vâ dêi rơpó tơrá kơnốu ôh tá vâ môi ngế, vâ ngế ki kố, klêi mê vâ ngế ki ê nếo, tơ’lêi tâ HIV, xua mê drêng koi ƀă dêi rơpó xúa kơxu, lơ ôu pơkeăng mơdât tâ tú HIV tơkéa vâ ôu pơkeăng ARV, ôu hdrối 2 chôu mê pơkeăng nếo xêt. Klêi koi ƀă 24 chôu kơ’nâi mê thế ôu pơkeăng nếo ƀă ôu tơ’nôm 1 rôh pơkeăng nếo, tơkéa vâ tối bú kal ôu 3 pŭm hiăng hbrâ mơdât ki tâ tú. Troăng kố vâi tối cho pơlât hdrối mơdât tâ HIV.

-Hôm, mơnê kơ mâu tơdroăng hiăng tối ai pơxúa dêi ƀok thái pơkeăng.