Tiô Khu ngăn ‘na pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi (WHO), rêm hơnăm ai dâng 59 rơpâu ngế tung lâp plâi tơnêi hlâ xua pơreăng rơxok-kôk, tung mê ki hên cho vâi hdrêng a châu Á ƀă châu Phi. A Việt Nam, maluâ kơxô̆ ngế tro hiăng kơdroh la xuân ối ai lối chât ngế troh hrĭng ngế hlâ rêm hơnăm, xiâm kối cho xua kuăn pơlê ôh tá pâk vaccine hbrâ mơdât rơxok ăm chó miếo ƀă ngế ki tro chó miếo kâ, kơ’vo, kơ’viêo, ôh tá pâk vaccine hbrâ mơdât.

A kong pơlê Dak Lak, tiô tối tơbleăng dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo, sap ing apoăng hơnăm 2025 troh nôkố, tung lâp kong pơlê hiăng ai 7 ngế hlâ xua tro pơreăng rơxok a mâu cheăm ối tung kơpong mâu tơring Krông Ana, MDrak, Ea Hleo, Čư̆ Mgar ƀă Pơlê kong kơdrâm hdrối nah. Tơdroăng ki hlo tơdjuôm ki khéa hơ’nêng dêi mâu ngế ki tro kố cho pơrá ôh tá pâk vaccine hbrâ mơdât rơxok klêi kơ’nâi tro chó miếo kâ ƀă troh drêng lăm a hngêi pơkeăng drêng pơreăng hiăng râ ó, hiăng hrá ƀă mâu tơdroăng ăm hlo môi tiah xâu têa, xâu khía ƀă hên xâu ki ê. Tơdroăng mê cho ngế ki tro hiăng hlâ rĕng bu klêi kơ’nâi to lâi chôu troh to lâi hâi. Ki khât kố ăm hlo ki hlê plĕng dêi kuăn pơlê ‘na pơreăng rơxok xuân môi tiah ki kal dêi tơdroăng pâk vaccine xuân ối iâ.

Maluâ hiăng vâ chê pái khế hdrối sap ing hâi tung pơla ai ngế hdrêng hlâ xua pơreăng rơxok, la troh nôkố nâ T.M.K a cheăm Hòa Phú, kong pơlê Dak Lak xuân tá hâi tâi châi heăng. Tiô rơkong nâ K tối, muăn ki hlâ mê cho môi ngế hdrêng ki lĕm, hmâ xah hêi ƀă kuăn kiâ ki păn. A khế 6/2025, tung pơlê hlo ai môi to chó ki tơviah kơtâu a troăng, ƀă ôh tá mơhúa muăn mê tro chó ki kố kâ hên tíu a kơpong kŏng peăng hơ’ếo. Laga, klêi kơ’nâi tro chó kâ, muăn ôh tá pâk vaccine hbrâ mơdât pơreăng rơxok. Lối môi khế kơ’nâi, muăn pơxiâm hlo tơngê, xâu têa, xâu hngíu. Maluâ hiăng châ djâ pơlât a hngêi pơkeăng la muăn hiăng hlâ bu klêi kơ’nâi to lâi hâi hlo ai pơreăng. Nâ Ka tối:

“Hlo châi heăng khât. Bu xua ôh tá tơmâng mê muăn hiăng hlâ. Sap ing tơdroăng ki châi heăng mê, ôh ti xê rơpŏng á mê kuăn pơlê tung pơlê bô bố xuân mơdêk ki hlê plĕng tâ ‘na pâk vaccine hbrâ mơdât pơreăng rơxok. Rêm rôh ai ai ngế tro chó kâ miếo kâ, maluâ bu to tơlêa iâ, rêm ngế pơrá hbrâ rơnáu lăm a hngêi pơkeăng vâ châ tiâ mơnhên ƀă pâk vaccine hbrâ mơdât pơreăng teăm tơdrêng. Mâu rơpŏng păn chó, miếo xuân pơxiâm djâ dêi kuăn kiâ păn lăm pâk pơkeăng, kroăng, truâ mông drêng lo a troăng vâ ví pro rơ-iêo ăm ngế ki ê”.

Mơhúa xua rơpŏng ôh ti ai kơbố tro chó rơxok kâ la ngoh H.V.T a bêng Tân An, kong pơlê Dak Lak hiăng châ hlo chó hngêi tơná tro chó ki tơviah kâ hlối tro pơreăng rơxok mê ngoh T. chiâng tôu tuăn ƀă pơkâ ăm dêi rơpŏng hngêi lăm pâk vaccine vâ hbrâ mơdât pơreăng tro virus. Tiô ngoh T, khế 9 hdrối kố nah, rơpŏng hlo môi to chó ki tơviah sap ing a troăng mot kâ chó rơpŏng hngêi păn mê kơtâu lôi, klêi mê chó ki ngoh păn hlo rơlâi, tơbrêi ôh tá vâ kâ, ngoh hiăng kroăng dêi chó vâ ngăn ƀă tơbleăng ăm Tíu ki pơlât mơnăn troh xo túa séa ngăn. Klêi mê chó hngêi ngoh yương tĭnh ƀă virus rơxok. Klêi séa ngăn ‘na pơreăng, chó ki tơviah hiăng kâ chó dêi ngoh T. ôh ti xê chó tung pơlê ƀă klêi mê ôh ti hlo gá vêh amê xếo. Ngoh H.V.T ăm ‘nâi:

“Drêng ‘nâi chó hngêi tơná păn yương tĭnh ƀă virus rơxok, mê á tôu tuăn khât. Rôh ki mê á tơchĕng, tâng ôh tá mơhúa tung pơla păn mê tro tú gá kô trâm tơdroăng ki khéa hơ’nêng ôh ti ‘nâi ôh. Xua mê, sap ing ai tơdroăng ki séa ngăn, tá rơpŏng hngêi á hiăng troh a tíu khăm pơlât vâ châ pâk vaccine hbrâ mơdât pơreăng rơxok. Kơnôm châ tiâ mơnhên, ngin hlê tiah kố pơreăng rơxok gá rơ-iêo khât la chiâng vâ hbrâ mơdât tâng teăm pâk vaccine ƀă pâk tiô tơdroăng pơkâ dêi ƀok thái pơkeăng”.

Ki khât ai hên ngế ki tro xua chó tơná păn kâ. Laga xua hiâm mơno ôh tá vâ hmâng hlối tối tiah kố chó păn lĕm ôh tá ai tơdroăng klâi, ôh tá tro pơreăng rơxok mê ôh tá vâ lăm pâk vaccine hbrâ mơdât. Klêi mê hên khế, thăm nếo hên hơnăm kơ’nâi mê ngế ki mê nếo tâ hlo mâu tơdroăng dêi pơreăng rơxok. Rôh kố, tơdroăng ki pơlât dêi pơkeăng hiăng ôh ti ai tơdjâk klâi xếo. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Lê Phúc – Phŏ Kăn pơkuâ Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Vaccine cho tơdroăng ki kal má môi tung hbrâ mơdât pơreăng rơxok nôkố. Tâng tro chó kâ mê ôh tá pâk vaccine kô hlâ. Vaccine tung hbrâ mơdât pơreăng rơxok châ khĕn cho pơlât hbrâ mơdât. Drêng tro chó kâ mê tá hâi ‘nâi chó ki mê hôm tro pơreăng há lơ ôh mê lĕm má môi athế pâk vaccine. Ngăn tiô tíu ki chó kâ ƀă ngăn tung tơdroăng chó ki mê mâu ƀok thái pơkeăng kô tiâ mơnhên vâ pâk vaccine lơ rế pâk tá vaccine ƀă huyê̆t thanh mơdât rơxok. Bu to pâk vaccine mê nếo mơdât ki hlâ xua rơxok. Tiô túa pơlât, vaccine pâk tro, tŭm cho 5 trum vaccine mơdât rơxok. Tơdroăng pâk tŭm 5 trum kô tơniăn ăm tơdroăng ki mơdât rơxok. Ƀă huyê̆t thanh, ngăn tiô kơlo ki tro rong ƀă tíu dêi tro rong, ƀok thái pơkeăng kô pơkâ tơdroăng pâk huyê̆t thanh mơdât rơxok”.

Pơreăng rơxok cho môi túa pơreăng tâ ki rơ-iêo, nôkố tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi. Laga, pơreăng chiâng vâ hbrâ mơdât tâng kuăn pơlê mơdêk ki rơkê, hbrâ rơnáu pâk vaccine tro klŏng drêng tro chó miếo kâ, kúa ƀă rak tơniăn pâk tŭm rêm khế ăm mâu chó miếo. Pâk vaccine ôh ti xê rak vế dêi châ chăn mê ối gum mơdât ki tâ tú dêi virus rơxok tung pơlê pơla, kơdroh mâu tơdroăng ki khéa hơ’nêng tâng trâm, tơdrêng amê hlối pro pơxúa cheăng kâ - rêh ối pơlê pơla ki rơhêng vâ tối xua kơxô̆ liăn pâk pơkeăng iâ tâ tâng pơchông ƀă kơxô̆ liăn pơlât ƀă mâu tơdroăng ki ôh tá mơhúa xua pơreăng pro. Tơdroăng pâk vaccine mơdât pơreăng rơxok ôh ti xê cho pêi pro rak vế tơná mê ối cho hnoăng cheăng ƀă pơlê pơla, veăng gum pêi pro pơhlêh pơkâ pêi “Việt Nam ôh ti ai ngế hlâ xua pơreăng rơxok a hơnăm 2030”.

Sap ing nah hên ngế xuân ối tôu tuăn xâu ‘na tơdroăng vacine pâk mơdât kôk-rơxok mê lơ pro chiâng ai tơdroăng pro ‘mêi ki ê klêi pâk mê chiâng ôh tá lăm pâk drêng mâu chó, miếo ki pin păn kâ kơpúa, kơ’vo tơná pin. Laga, ƀă kŏng ngê̆ mơjiâng pro hiăng rơkê nôkố, vaccine ôh tá ai hên tơdroăng ki pro chiâng châi ‘mêi kơ’nâi klêi pâk, kố cho troăng ki tơtro má môi vâ pâk hbrâ mơdât pơreăng pro rơxok. Vâ ‘nâi, hlê tơ’nôm mâu tơdroăng ‘na vaccine hbrâ mơdât pơreăng rơxok mê nôkố, ƀă mâu tơdroăng ki lĕm tro luâ tâ ki ê pơkeăng mê, Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai kơ-êng Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Lê Phúc, Phŏ pơkuâ ngăn Tíu xiâm Séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi xiâm ki pro chiâng ai pơreăng ƀă drêng tâ  pơreăng kôk rơxôk, ngế ki hiăng tâ pơreăng rơxok mê pin kô hlo gá ti lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: Pơreăng rơxok cho pơreăng xua virus rơxok pro. Virus rơxok ôh tá ai pơkeăng pơlât ki xêt khât. Malối, drêng virus rơxôk hiăng châ mot tung troăng mơheăm, tung tơngá kơxêng ƀă tâk troh a ngôa kô ôh tá ai pơkeăng ki lâi kâi pơlât prêi, ‘nâ kô hlâ. Drêng tro chó kâ, miếo kơpúa, kơ’vo heăn, ngế ki tro mê kô ai tơdroăng ăm hlo luâ 3 rôh. Rôh apoăng cho rôh pơreăng hiăng ối tung châ, rôh ki kố ton sap 1 troh a 3 khế. Pơla rôh ki pơreăng hiăng ối tung châ ton mê kuăn pơlê tơngôu, ôh tá xâu tơchĕng tá tro klâi, la ki khât gá tung 7 ngế hlâ hdrối kố nah ai, ai 4/7 ngế pơreăng ối ‘nôi tung châ ton châ 1 hơnăm, ngế ki mê ƀă rơpŏng hngêi ôh tá chôu pâ tơná tro chó kâ ta troh drêng gá hiăng tro xông dêi pơreăng. Pơla pơreăng hiăng  ối tung châ kô ôh tá pro mơngế ki mê ai tơdroăng klâi mê kuăn pơlê pin chiâng ôh tá xâu, ôh tá tô tuăn drêng tro chó miếo kâ ôh tá vâ lăm pâk vaccine. Má 2 nếo, rôh pơxiâm ai pơreăng tung châ. Kố cho rôh ki ton sap 1-4 hâi, ngế ki tro chó miếo kâ kô xâu têa, xâu khía ƀă xâu tâng chuât. Rôh má 3 kố cho hiăng tro pơreăng khât, drêng kố mơngế ki tâ pơreăng hiăng râ ó, kô kăng a môi troăng hiâm, pro ‘mêi troh ngôa, pơla rôh ki kố ai 2  tơdroăng ăm hlo, ngế ki mê gá ối hnếo hêng hôu troh 80% ƀă ki kăng mê dâng 20%.

-Hên ngế ối tô tuăn ôh tá vâ lăm pâk vaccine klêi tro chó kâ, miếo kơpúa xua xâu tơdjâk kơ’nâi dêi pơkeăng vaccine, ƀok thái pơkeăng hôm ai tối klâi tơdroăng mê?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: Ki khât gá xua oh tá vâ tơmâng ƀă xâu lơ chiâng pro ai tơdroăng châi ’mêi ki ê klêi pâk vaccine hên ngế ôh tá khên lăm pâk. Hdrối nah, kŏng ngê̆ pro vaccine mơdât rơxok ing ngôa kơnái xuân ai môi kơxô̆ ki tơdjâk troh troăng hveăn ngôa dêi kuăn mơngế. Laga, nôkố, kơmăi pro vaccin mơdât kôk rơxok hiăng rơkê mơjiâng túa ki nếo, vaccine mơdât kôk rơxok châ pro ƀă kơmăi tế bào Vero cho kơmăi ki rah xo trếo lĕm mê ôh tá pro ‘mêi troh hveăn ngôa. Tâng lơ ai bú tơdjâk iâ tê dêi ing pâk vaccine môi tiah pro êi, châi, tơdrêng mê pro tơngê ‘na tơdroăng tơdjâk môi tiah tuăn tơmiât dêi kuăn pơlê hdrối nah vâi tối kô pro chiâng hiăng ki chôu tung ngôa, tơdjâk troăng hveăn ngôa ki mê ôh pá ai xếo. Vaccine ton nah hiăng tâi nôkố ôh pá ai xếo. Vaccine ton nah pá ai xếo a mâu hngêi pơkeăng mê kuăn pơlê pôi tá tôu tuăn, pôi tá xâu, hmiân tuăn tâng pâk vaccine.

-Ô ƀok thái pơkeăng! Pakĭng tơdroăng pâk vaccine mê ối thế pro ti lâi nếo a tíu tro chó kâ, miếo kơpúa, kơ’vo?

Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: Xếo lơ pik a tíu tro chó kâ, miếo kơpúa cho môi tơdroăng ki kal tung hbrâ mơdât trếo ki pro kôk rơxok. Drêng tro chó miếo kâ, tíu tro kâ mê hmâ hlo pá xua mê thế xếo tro tơdroăng. Thế xếo tíu tro chó kâ a têa kơneăng krúa, xo kơpêi, ga xếo pơ’lâng a tíu heăn tro chó kâ, miếo kơpúa, tơtrŏng pôi tá ăm tíu ki tơlêa, hĕn mê thăm tơlêa hên ah lơ pro virus rơxok lân tâ hên. Drêng hiăng xếo têa krúa, kô chiâng xo kơƀŏng ki hmâ plâi châ drêng hum blâi a tíu tro chó kâ, miếo kơpúa. Tâng chiâng pik mâu têa kơdê pơreăng mê pik al-côl, I-ốt, lơ pơkeăng pik kơdê pơreăng (Betadine). Malối ƀă tíu heăn rong xua tro chó kâ, miếo kơpúa mê ôh tá chiâng pân xi. Tâng tíu chó kâ mê heăn kân thế lăm pôu a hngêi pơkeăng thái pơkeăng vâ xếo tíu tro heăn hlối hnê thế lăm pâk vaccine ki tơtro vâ mơdât pơreăng.

-Vâ hbrâ mơdât pơreăng rơxok, ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê pơchân tối tơdroăng klâi ăm kuăn pơlê?

 Ƀok thái pơkeăng Lê Phúc: Ai 3 tơdroăng hnê tối ki kal. Ƀă mau kuăn pơlê drêng tro chó kâ, miếo kơpúa thế lăm pôu a hngêi pơkeăng vâ châ thái pơkeăng hnê tối, ƀă pâk vaccine, huyết thanh mơdât rơxok. Ƀă kuăn pơlê thế rak ngăn krâu dêi chó, miếo ƀă tơdroăng trong mông chó, pâk vaccine ăm chó miếo. Peăng mâu kăn cheăm bêng thế hnê tối ăm kuăn pơlê lăm pâk vaccine mơdât pơreăng rơxok ăm chó, miếo tung kuăn pơlê ƀă mơdêk hnê tối ăm kuăn pơlê vâ kuăn pơlê ‘nâi thế lăm pôu hngêi pơkeăng vaccine hbrâ mơdât rơxok klêi tro chó kâ, miếo kơpúa. Pakĭng mê, thế ai luât pơkâ pơxâu ƀă mâu kuăn pơlê ki lâi ôh tá vâ rak vế, pêi pro tro tơdroăng rak ngăn mâu chó, miếo ki tơná păn.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Pó vâi krâ nhŏng o o ƀă pú hmâ nếo klêi tâng tơdroăng “Ivá ăm rêm ngế”, xua Rơ’jíu Việt Nam - Kơ koan teăng mâ kơpong Tây Nguyên tơrŭm ƀă Tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak tơkŭm rah chêh. Ngin kô trâm pó vâi krâ nhŏng o  ƀă pú hmâ a rôh kơ’nâi ah nếo.