HIV tâ tú sap ing mơngế troh mơngế ing 3 troăng ki xiâm mê cho: troăng mơheăm, ing troăng mơjiâng kuăn ƀă sap ing nôu troh kuăn tung pơla mơ-êa, rơneh, ăm kuăn âu. Tiô riân, hmâ 100 ngế nôu mơ-êa tro HIV kô rơneh dâng 30 ngế kuăn tro HIV. Ngế nôu tro HIV mơni kô tâ tú ăm kuăn ing 3 hneăng a kơ’nâi kố:

-Drêng mơ-êa: HIV sap ing nôu troh a tơdrong kuăn ngá mot tung châ chăn kuăn ngá sap ing apoăng, mơni kô sap ing măng tĭng rôh má 8 dêi rôh mơ-êa. Ai dâng 1/5 ngế hdrêng mơni kô tâ tú HIV a hneăng ki kố.

-Drêng rơneh kuăn, HIV tâ tú sap ing têa kơƀêl ƀă mơheăm dêi ngế nôu tro HIV mot tung châ chăn ngế hdrêng. Ai dâng tơdế kơxô̆ ngế hdrêng tú HIV sap ing hneăng ki kố.

-Drêng ăm kuăn âu, HIV gá kô tâ tú sap ing têa tôu nôu lơ mâu tíu ki tơlêa, prêa a tơxui tôu nôu troh châ chăn ngế hdrêng. Ai dâng ¼ ngế hdrêng tú HIV a hneăng ki kố.

Xua mê, tâi tâng vâi kơdrâi tro HIV châ hnê pơchân athế rơneh kuăn tiô túa ki pâ xo kuăn ‘nĕng ƀă ăm kuăn âu têa tôu roê pa gong.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa, kơxô̆ ngế hdrêng tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn kô kơdroh hên, thăm nếo chu ối pá xôp 2% tâng mâu nôu ‘nâi hbrâ rơnáu klâ, pêi pro sap ing hdrối mâu troăng hơlâ pơlât mơdât tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn. Tơdroăng ki séa ngăn HIV châ hnê pơchân ăm tâi tâng tá mâu vâi kơdrâi ki mơni kô tơ’lêi trâm môi tiah ngế kơdrâi ki pro pơlăm pơlối, ngế ki ai pơyô hên mê tơdroăng ki pro kố gá kal khât. Pơkeăng pơlât HIV (ARV) ai tơdjâk cho mơdât ki tâ tú ƀă rế tâk dêi virus HIV. Rế iâ virus tung châ ngế nôu mê rế kơdroh ki tâ tú troh kuăn. Xua mê, pơlât HIV rế rĕng mê kơxô̆ ngế hdrêng kot mâ lĕm rế hên. Ƀok thái pơkeăng  Huỳnh Thị Hồng Sinh, kơbong pơlât mơdât HIV/AIDS Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo ăm ‘nâi:

“Nôkố, peăng mâ hâi Lâ Dak Lak ‘nâi ai 17 ngế kơdrâi mơ-êa tro HIV, tung mê ai 16 ngế hiăng rơneh kuăn, 16 ngế hiăng rơneh kuăn mê tâi tâng pơrá hiăng châ ôu pơkeăng pơlât ARV, ai mâu ngế ki ‘nâ châ ôu pơkeăng hdrối vâ mơ-êa, ai ngế ki ‘nâ châ ‘nâi drêng tung pơla mơ-êa, ai ngế ki ‘nâ châ ‘nâi drêng hiăng vâ rơneh, ki hên mâu vâi hdrêng ki nếo kot mâ mê pơrá châ pâk ngăn PCR ƀă pơrá âm tĭnh, mê cho pơkeăng ARV gá lĕm khât ƀă vâi kơdrâi ki mơ-êa”.

Nâ P.T.T (26 hơnăm) a kong pơlê Dak Lak nếo rơneh kuăn rơmúa châ lối 6 khế. Nâ T. ‘nâi tơná tro HIV a hneăng ki vâ rơneh kuăn, drêng séa ngăn mâu mơheăm têa nŭm hdrối vâ rơneh. Drêng châ mâu ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơdroăng dêi tơná, nâ T. kơdrâ khât, ƀă luâ tâ kơ mê nếo cho xâu ngế kuăn tung pơtok kô tro pơreăng sap ing nôu. La mơhúa klêi kơ’nâi rơneh, tá 2 péa nôu kuăn hiăng châ pơlât ƀă ôu pơkeăng mơdât virus ARV, klêi kơ’nâi lối 1 khế, klêi kơ’nâi séa ngăn mơheăm ăm hlo kuăn xuân ối mo lĕm, ôh tá tâ tú pơreăng sap ing nôu. Kố châ ngăn cho tơdroăng ki mơhúa khât ƀă rơpŏng nâ. Nâ P.T.T tối:

“Á hlo kuăn á ôh tá êa pơlât cho môi tơdroăng ki mơhúa khât ƀă á, xua tơdroăng ôu pơkeăng rêm hâi gá chía pá, kuăn ngá ối kŭn luâ râ, kuăn á hiăng châ ôu pơkeăng tro pơreăng sap ing apoăng gá ôh ti kal pơlât cho mơhúa khât. Á rơhêng vâ rêm ngế drêng ai pơreăng athế ai hiâm mơno rơdêi, pơlât xua pơkeăng ôh ti ai tơdjâk ‘mêi klâi. Má péa, mê gum pin ai môi ngế kuăn mê gá pơxúa khât ƀă tơdroăng rêh ối dêi tơná. O kŭn mơni kô mo sêi tâng rêm ngế chiu pơlât tiô ƀok thái pơkeăng hnê tối.”

Tiô tối tơbleăng dêi Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak, sap ing apoăng hơnăm 2025 troh nôkố, Tíu xiâm hiăng tơkŭm hnê tối tung um tơvi, tiâ mơnhên a pơlê pơla ‘na hbrâ mơdât  HIV/AIDS ăm vâ chê 2.5 rơtuh ngế; tiâ mơnhên, séa ngăn mơheăm HIV ăm lối 30 rơpâu ngế vâi kơdrâi mơ-êa, châ ‘nâi ƀă pơlât ARV ăm 20 ngế nôu; 19/20 ngế châ pơlât tro pơreăng ăm vâi hdrêng sap ing klêi kơ’nâi rơneh. Klêi kơ’nâi séa ngăn mơheăm, klêi kơ’nâi pơlât mơdât pơreăng, tâi tâng mâu vâi muăn tơxĭn pơrá mo lĕm, âm tĭnh ƀă HIV.

Kơnôm ing mơdêk rơdêi cheăng hnê tối, tiâ mơnhên, hlê plĕng dêi pơlê pơla tối tơdjuôm ƀă vâi kơdrâi tung hơnăm rơnêh kuăn tối krê ‘na ki pơxúa dêi tơdroăng pâk ngăn mơheăm sap ing hdrối, pơlât hbrâ mơdât tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn hiăng tâk hên. Pakĭng mê, mâu tíu séa ngăn mơheăm vâ ‘nâi tro lơ ôh, tiâ mơnhên châ pêi pro a tâi tâng mâu Tíu xiâm pơlât kơpong, gum kuăn pơlê tơ’lêi châ ‘nâi. Nôkố pơkeăng pơlât mơdât virus ARV hiăng châ ƀaoh hiêm khăm pơlât ăm, kơdroh ki pá ‘na liăn ngân pơlât ăm ngế ki tro pơreăng. Laga, xơpá kân má nôkố xuân cho tơdroăng ki kơmêi dêi ngế ki tro pơreăng. Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tối:

“Hmâ mâu vâi kơdrâi hơnăm ối nếo tung pơla hơnăm ki vâ rơneh kuăn, mâu rơxông nôkố drêng vâi ‘nâi tơná mơ-êa vâi ôh tá lăm khăm rêm khế, mê ah chiâng hrá ‘nâi tơná tro pơreăng HIV, vâ châ pơlât ARV rĕng tá troh drêng rơneh mê xuân hiăng hrá”.

Pro nôu cho tơdroăng ki ro má môi dêi ngế kơdrâi, xua mê mâu ngế ki ôh tá mơhúa tro HIV pôi tá kơmêi, athế mơ-eăm tăng troh mâu tíu khăm pơlât chuyên khoa vâ châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên, tŏng gum. Tâng pêi pro tro tiô tơdroăng pơlât, ngế kơdrâi ki tro HIV mê kô chiâng rơneh mâu vâi hdrêng mo lĕm, lĕm tá châ tá hiâm mơno môi tiah tâi tâng mâu vâi hdrêng lĕm ki ê.

Pơlât ARV rĕng - mơdât tâ tú HIV ing nôu troh kuăn

Ô vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ! Vâi kơdrâi  dế mơ-êa, tâng ôh tá ai kế tơmeăm veăng tơmâng pêi pro, mơni kô tơ’lêi tâ tú HIV ing nôu troh kuăn kô tâk troh 30 - 40%. Vêh nếo, tâng rĕng xét nghiệm ƀă châ pơlât prêi hbrâ rơnáu ƀă pơkeăng kháng vi-rus ARV, kơxô̆ ki mê kô chu pá xôp 2%. Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, Kơvâ hbrâ mơdât HIV/AIDS - Tíu xiâm séa ngăn pơreăng Dak Lak, tối ‘na tơdroăng ƀă troăng ki hbrâ mơdât tâ tú pơreăng HIV ing nôu troh kuăn ing tơdroăng kơ-êng kơ’nâi kố.   Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng.

-Ô ƀok thái pơkeăng, vâi kơdrâi dế mơ-êa tâ tú HIV kal thế pêi pro mâu tơdroăng klâi vâ châ ‘nâi ƀă vâ kơdroh ki tơ’lêi tâ tú HIV a kuăn?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Mâu kơdrâi dế mơ-êa kal thế rĕng châ ‘nâi, tâng dêi lơ tâ tú HIV vâ rĕng châ pơlât, rĕng châ ôu pơkeăng ARV, châ rĕng xét nghiệm vâ ’nâi tâi tâng mâu pơreăng tâ tú ing troăng achê ƀă kơnốu ƀă châ xét nghiệm xo ngăn virus hên lơ iâ, xét nghiệm CD4, xét nghiệm hôm êi kliêm B, C há lơ ôh, ƀă pơreăng rơtốu ki tâ tú ing kơnốu ƀă kơdrâi mâu pơreăng ki chiâng tâ tú a vâi hdrêng...

Má péa nếo kal thế pêi pro tro tơdroăng pơlât. Rĕng châ ‘nâi klêi mê thế pơlât tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê ăm prêi lĕm hlối.  Drêng pơlât tro tơdroăng kô kâi mơdât virus HIV tung mơheăm ngế nôu, klêi mê lăm khám ngăn kuăn ngá tung klêa, xét nghiệm tiô rơnó, pái khế môi hdrối, vâ drêng mơhum kuăn ngá kô tơniăn,

Hbrâ vâ mơhum kuăn  thế lăm mơhum a mâu tíu  ai pơlât hbrâ mơdât pơreăng tâ tú ing nôu troh a kuăn. Nôkố a bêng Buôn Ma Thuột  peăng mâ Hâi Lu kong pơlê Dak Lak ai pái tíu  khăm pơlât  mê cho Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, Hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh, hngêi pơkeăng kân Đại học Y Dược Buôn Ma Thuột.

Rak ngăn klêi mơhum kal păng ‘nâng, klêi  mơhum o ngá kô châ ăm o ôu pơkeăng têng tôu tung pơla 6 măng tĭng apoăng ƀă kơ’nâi mê kô châ khăm ngăn PCR vâ ‘nâi o ngá hôp tâ tú pơreăng há lơ ôh. Ƀă ki kal tâ cho thế rak ăm tuăn ngôa tơniăn pôi tơchĕng hên, kâ ôu tŭm trếo kơhiâm”.

-Ƀok thái pơkeăng tối nhên xiâm dêi pơkeăng ki vâ kâi mơdât virus ARV tung rak vế ivá dêi ngế nôu ƀă mơdât HIV tâ tú troh o ngá?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Pơkeăng ARV nôkố cho xêt. Pơkeăng tơkŭm Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir  pơkeăng kố ôh tá ai tơdroăng pro châi ki ê ‘na tuăn ngôa mê mâu ngế ki ôu pơkeăng kố ôh tá rơlâi rơlo môi tiah hdrối nah. Hdrối nah, pơkeăng ARV gá kô pro chiâng châi hên tơdroăng ki ê mê hên ngế lôi ôh tá vâ ôu, ôh tá vâ pơlât. La nôkố pơkeăng ARV hiăng lĕm tá ai tơdroăng klâi.

Má môi ƀă ngế nôu gá kô mơdât ki vâ chiâng rế hên dêi virus HIV, klêi ôu 28 hâi kô kâi mơdât mâu virus tung mơheăm, xua mê drêng troh mơ’nui châ hlo mê kơxô̆ mơngế nôu tâ tú troh a kuăn bú iâ. Hiăng châ mơdêk kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm lĕm a ngế nôu, mê ngế nôu kô ai ivá lĕm ôh tá tro tâ pơreăng ki pro hlâu tơ’lêi tâ tú, klêi mê kơdroh ki chiâng pơreăng AIDS, kô châ rêh ton, ƀă tơniăn tung rêh ối.

Ƀă o ngá kô châ kơdroh ki tâ tú ing nôu troh kuăn tung pơla ngế nôu dé mơ-êa, drêng kot mâ ƀă ăm kuăn âu. O ngá kô châ kring vế tơdrêng hlối drêng kot mâ, o ngá kô châ ôu pơkeăng ki hbrâ mơdât tung pơla 42 hâi apoăng”.

-Vâ châ tơbrê tung pơlât, nôu ƀă o ngá thế pêi pro tro môi tiah lâi tung pơla ôu pơkeăng ƀă tung pơla séa ngăn ivá?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ƀă ngế kơdrâi ki tâ tú HIV kal thế pêi pro tro khăm ngăn ivá tiô rơnó tơdrốu khế môi hdrôh xua ai hên tơdroăng ki pro chiâng tro tâ tú HIV, ai hên ngế ôh tá ‘nâi xua ing lâi chiâng tâ tú. Drêng hiăng tro tâ tú HIV, klêi mê, thế pơlât tiah lâi ƀă ôu pơkeăng kháng sinh mơdât virus ARV môi tiah lâi vâ kâi kơdế pơreăng. Ôu pơkeăng tro tơdroăng, ôu tŭm, pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê.

Thế chêh pơkâ hdró hâi tâng vâ ai kuăn. Pơtih vâ mơ-êa athế pơlât ARV ta troh drêng hiăng tâi virus pá xôp ki hên, tiah mê kô ai kuăn mo xêi. Klêi mê pơlât hbrâ mơdât ôh tá ăm tâ tú ing nôu troh kuăn, pơlât a mâu tíu tơniăn lĕm. Klêi mê rak ngăn tuăn ngôa tơná tơniăn lĕm, ví tơchĕng tô tuăn hên. Ngế nôu: ôu pơkeăng tro tơdroăng, ôu tŭm, (tro chôu, ôu tro pơkeăng thế ôu ki hên iâ gá, ôu rêm hâi plâ rơxông). Thế khám ivá tiô rơnó, tiô khế pơkâ. Pêi pro tro tơdroăng hnê thế drêng vâ kot mâ kuăn ngá, thế khăm ngăn ƀă tăng ƀok thái pơkeăng ki rơkê ngăn vâ ví tro tơlêa kéa o ngá.

Rah xêh túa păn răk kuăn, păn kuăn ăm âu têa tôu nôu lơ ăm âu têa tôu rôe ki vâi pro? Mâu ngế nôu rak vế pêi pro tro tơdroăng pơlât, kơdê tah virus mê nếo chiâng vâ păn kuăn ăm âu têa tôu nôu.

Ƀă o ngá: drêng kot mâ kal păn ngăn krâu. Kal châ ăm ôu pơkeăng têng ki lơ tâ tú tro tiô hnê mơhno dêi Ƀok thái pơkeăng. Kal châ pâk mơdât pơreăng môi tiah mâu vâi o ngá ki mo lĕm ê há.  Ƀă rơpŏng hngêi kal thế hơ-ui kơ mâu ngế ki tro tâ HIV, pôi tá pơrah kơ vâi, thế đi đo mơhnhôk hơlêm ăm ngế nôu ƀă thế rak tơniăn ăm o ngá. Kal thế pêi pro tro tơdroăng pơlât ARV, khăm tiô rơnó ƀă hơ-ui veăng rơtế ƀă cho khuă vâ rơtế kot mâ ai mâu ngế hdrêng ki mo lĕm ôh tá tâ tú HIV”.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng?