A Việt Nam, tiô tơdroăng ki tăng ‘nâi trếo piê tơnêi têa 2019 – 2020, kơxô̆ ngế roăng kuăn ăm kuăn âu têa tôu nôu tung 6 khế apoăng a kơlo pá xôp tơdế, dâng 45%. Hên rôh hriăn ngăn hiăng mơhno ăm hlo tiah kố mâu tơnêi têa châ kơxô̆ ngế kố lối 70% kô kơdroh hên pro chiâng ai tơdroăng ki châi tamo ƀă liăn ngân ‘no hrê khăm pơlât ƀă hên ki ê. Ôh ti riân mâu ngế ki châ roăng kuăn ƀă têa tôu nôu tiô pơkâ dêi ƀok thái pơkeăng, mâu xiâm kối pro tơdroăng ki roăng kuăn ƀă têa tôu nôu iâ cho xua tá hâi hlê nhên ki kal dêi têa tôu nôu; pro pá ‘na liăn ngân, hâi chôu, tơdroăng veăng gum dêi rơpŏng hngêi; mâu tơdroăng hlê ôh tá tro ‘na têa tôu pa kong ƀă hên ki ê.

Klêi kơ’nâi rơneh kuăn, châ chăn ngế nôu kô tơkâ luâ hên tơdroăng, rế athế ‘mâi mơnhông ivá klêi rơnêh kuăn, rế trâm ƀă mâu tơdroăng ki tôu tuăn drêng roăng rak kuăn tơxĭn, malối cho ƀă mâu ngế ki rôh apoăng ai kuăn. Pá sap ing tơdroăng ôh tá châ koi, ôh tá bê têa tôu ăm kuăn ôu, têa tôu ôh tá chiâng lo lơ mâu tơdroăng ki châi a tôu pro ngế nôu tơ’lêi trâm tơdroăng hơkăng tuăn ngoâ. Tung tơdroăng mê, tâng rơpŏng hngêi ôh ti hlê veăng gum, ngế nôu kô tơ’lêi trâm tơdroăng chiâng ôh tá vâ ối ƀă tíu ki ai kơdrâm mơngế, ôh tá vâ tơpui.

Nếo kot mâ dêi kuăn rơmúa, nâ Trần Thị Ngọc (25 hơnăm, ối a bêng Buôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak) hiăng trâm ôh tá tơniăn tung ngoâ drêng roăng kuăn ƀă ăm kuăn ôu têa tôu nôu. Xua tơxui tôu gá tơ’mot tung dế mê rêm rôh ăm kuăn ôu pá khât. Rêm rôh hlo tôu xua têa tôu lo hên la kuăn ôh tá chiâng âu, krôu xua ôh tá chiâng âu, nâ Ngọc lo têa mâ. Châ dêi kơnốu mơhnhôk, veăng gum ăm kuăn âu, nâ Ngọc hiăng mơ-eăm tơkâ rôh ki mê. Troh nôkố muăn hiăng châ 7 khế, ivá rơdêi, kân lĕm nâ Ngọc tối:

“Á hiăng hmâ trâm stress rêm rôh ăm kuăn âu. Tâng ôh tá ai rơpŏng hngêi, malối cho kơnốu veăng mơhnhôk, tŏng gum mê á hiăng ôh ti ăm dêi kuăn âu ôh yoh. Rêm rôh tiah mê, ai kơnốu gá mơhnhôk thế mơ-eăm, xua têa tôu nôu gá lĕm khât ăm kuăn âu. Rơkong mơhnhôk mê pro ăm á ai ivá tơ’nôm vâ pơtối mơ-eăm ăm kuăn âu ƀă têa tôu nôu troh nôkố”.

Tung mâu rôh hriăn ngăn ‘na ki ƀlêi chiâng dêi tơdroăng păn roăng kuăn ƀă ăm kuăn ôu têa tôu nôu mê ngế kơnốu đi đo châ tối nhên. Tung pơla ối tung hngêi, ngế kơnốu ôh ti xê to ngế ki xiâm ‘na liăn ngân mê ối gum hiâm mơno ăm kơdrâi, sap ing rak ngăn kuăn troh pêi cheăng tung hngêi vâ ngế nôu ai chôu ối pơtê, ‘mâi mơnhông ivá. Pakĭng mê, tung hên ngế, kơnốu ối cho ngế ki rak vế kơdrâi tung tơdroăng tơpui tối ôh tá tro ‘na roăng kuăn ƀă têa tôu nôu dêi mâu ngế ki rêh ối tâ tá tơpui.

Pakĭng ngế kơnốu, jâ pôa peăng pâ, peăng nôu xuân cho mâu ngế ki kal hên troh tơdroăng ki păn kuăn ăm kuăn ôu ƀă têa nôu nôu. Tâng jâ pôa hlê plĕng tŭm ki kal dêi têa tôu nôu ƀă gum ngế nôu păn kuăn mê ngế nôu kô tơniăn lĕm tâ ƀă ivá vâ păn roăng kuăn ăm kuăn ôu têa tôu tro túa, ai tŭm hâi khế pêi pro tiô hnê pơchân dêi kơvâ ngăn pơkeăng. Nâ Hoàng Thu Trang (ối a bêng Ea Kao, kong pơlê Dak Lak) tối:

“Á mơhúa khât drêng nôu pâ peăng kơnốu đi đo veăng gum tơdroăng ki păn kuăn ăm kuăn ôu têa tôu nôu. Jâ pôa ôh ti xê mơhnhôk, tŏng gum ‘na hiâm mơno mê ối gum á roăng kuăn,  tơdroăng cheăng tung rơpŏng hngêi vâ á ai chôu ối pơtê. Kơnôm ai jâ pôa mê á rak vế ăm kuăn âu ƀă têa tôu nôu, nôkố muăn hiăng lối 12 khế”.

Vâi kơdrâi nôkố dế chiu pôu hngăm hên tơdroăng, rế athế rơkê plĕng tơdroăng cheăng ăm rơpŏng hngêi, rế athế pêi pro tro cheăng pơlê pơla. Xua mê, vâ kơdroh pá ăm vâi, vâ vâi pêi pro klêi tơdroăng ki pro nôu mê rơpŏng hngêi ƀă nhŏng o cho ngế ki kal khât. Rêm ngế kal tơmâng ngăn, tŏng gum veăng gum cheăng rơtế ƀă dêi rơpó vâ ngế kơdrâi ai tơ’nôm chôu phut rak ngăn kuăn. Xua rak ngăn hdrêng cho tơdroăng kơjo gum má môi dêi tâi tâng mâu kong têa, tung mê păn roăng vâi hdrêng ƀă ăm ôu têa tôu nôu cho túa ki mơhno tơdroăng rak ngăn kuăn tro pơkâ, cho ivá krá rơdêi ăm ivá mâu rơxông tung la ngiâ. 

Pêi pro tơdroăng păn kuăn ăm âu tôu nôu tiô hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng

Vâ kum mâu vâi nôu ƀă rơpŏng hngêi hlê nhên ki kal dêi têa tôu nôu ƀă ki xông kân dêi ngế hdrêng klêi nếo kot mâ ƀă vâi hdrêng ối kŭn, tung mâu hơnăm hdrối, mâu hngêi pơkeăng hiăng mơdêk hnê tối, hnê ăm mâu nôu vâi nâ ăm kuăn âu ing mâu hâi klêi kot mâ. Tiah mê tơdroăng păn kuăn ƀă têa tôu nôu môi tiah lâi vâ pro pơxúa má môi ăm hdrêng? Pin rơtế hmâng tơdroăng hnê ing Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Trần Ngọc Thùy, Khoa Phụ sản - Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Ô ƀok thái pơkeăng! Nôkố tơdroăng hnê păn kuăn ăm âu tôu nôu a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên châ pêi pro môi tiah lâi?

Ƀok thái pơkeăng Trần Ngọc Thuỳ: ‘Nâi nhên tơdroăng rơ’jíu hlá tơbeăng cho kal khât ƀă tâi tâng mâu ngế nôu troh khăm ngăn kuăn nga tung klêa dế mơ-êa lơ mơhum kuăn a hngêi pơkeăng xuân châ mâu ngế cheăng a hngêi pơkeăng hnê tối ‘na păn kuăn ƀă têa tôu nôu, tơbleăng mâu ki pơxúa dêi têa tôu nôu. Klêi mâu nôu mơhum kuăn vêh a ối a kơpong klêi kot mâ, mâu ngế cheăng ngăn pơkeăng pơlât hnê tối pá môi hdroh nếo, hnê mâu nôu ăm o păm ki âu  nôu tro tơdroăng, ăm âu ti lâi vâ ngế nôu rĕng ai têa tôu, ai trếo kơhiâm tơtro vâ  ngế nôu chiâng păn kuăn âu tôu nốu tro má môi. Hngêi pơkeăng hiăng tơbleăng chêh a ap-phích, chêh a hlá mơ-éa ăm tơrêm ngế nôu ngăn vâ ’nâi ki pơxúa ing tơdroăng păn kuăn ƀă âu ôu nôu a veăng pơlât. Pakĭng mê, đi đo tơbleăng mâu video hnê ngế nôu ăm kuăn âu, păm tô tro tơdroăng. Rêm kơxo ƀok thái pơkeăng lăm khăm ăm mâu vâi nôu klêi kot mâ  ƀă kơ’nâi pâ, pakĭng khăm ngăn ivá ngế nôu ngăn a tíu pâ, gá hĭn lơ po rơpâ tíu ai kuăn, têa ki lo... ƀok thái pơkeăng hnê tối tơdrêng hlối ăm mâu ngế nôu koi ti lâi, ối ‘nân ti lâi ăm kuăn âu. Pakĭng mê, ngế ngăn pơkeăng ối hnê tối ăm  mơngế tung rơpŏng hngêi ‘na mâu tơdroăng ki pơxúa dêi tơdroăng păn kuăn ƀă tôu nôu.

Nôkố, a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tâi tâng mâu vâi nôu klêi pâ lơ ai kuăn oh tá pâ xuân thế pôi pro kéa achê kéa ƀă châ mơhnhôk păn kuăn ăm âu tôu nôu tâi tâng tung 6 khế apoăng. Tâi tâng mâu vâi hdrêng klêi kot mâ xuân châ hnê tối thế ăm kuăn âu tôu nôu tơdrêng tung pơla 1 chôu apoăng klêi kuăn kot mâ. Hdrối vâ mơhum, tâi tâng mâu vâi nôu xuân châ hnê tối ‘na ki pơxúa păn kuăn ăm âu tôu nôu ƀă hmâ hnê ăm ngế nôu túa ăm kuăn păm tơxui tôu tro tơdroăng’’.

-Ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi ki pơxúa ăm ngế nôu ƀă ngế hdrêng drêng păn kuăn ăm âu tôu nôu?

Ƀok thái pơkeăng Trần Ngọc Thuỳ: Têa tôu nôu cho kế kâ ki ai trếo kơhiâm ăm vâi hdrêng klêi kot mâ ƀă drêng ối kŭn. Tơdroăng păn mơ’rêh kuăn ăm âu tôu nôu pro pơxúa hên. Ƀă hdrêng, tôu nôu cho kế kâ ki tơ’lêi mot tung châ, lĕm klêa, tơniăn pro ăm ngế hdrêng chiâng ai ngôa  tơniăn lĕm ‘na tuăn tơchĕng tơmiât ƀă hlối lĕm tung châ chăn. Tung têa tôu nôu ai hên trếo kơhiâm lĕm ƀă hên trếo ki kâi rak mo lĕm ivá xúa ngế nôu ‘mot ăm kuăn ing kuăn âu, kơnôm ing mê, kô pro tâk miễn dịch kế mơjiâng chiâng mơheăm ăm hdrêng, kum ngế hdrêng kô kâi tơplâ mơdât ƀă mâu pơreăng  pro châi tamo tung khế apoăng klêi kot mâ, mê cho mơdât châi klêa êak lo têa, mơdât êi xôu ƀă hên tơdroăng châi ki ê... Pakĭng mê, drêng ngế hdrêng châ âu to tôu nôu tê kô pro tâk ki tơrŭm pâ dêi rơpó prế nôu ƀă kuăn, ngế kô ‘nâi tơdroăng ki nôu gá pâ dêi tơná. Ƀă  ngế nôu, tung pơla klêi kot mâ, ăm kuăn âu tôu nôu kô kum ăm ngế nôu kơdroh châi klêi mơhum kuăn, klêi pâ drêng mơhum kuăn. Drêng ngế hdrêng âu tôu nôu kô kum ăm tíu ki ai kuăn kô rơpâ, kơdroh lo mơheăm, mơdât lo mơheăm hên klêi kot mâ kuăn. Drêng păn ăm kuăn âu tôu nôu, ngế nôu kô rĕng vêh lĕm mo lĕm châ, châ chăn vêh lĕm môi tiah apoăng. Tơ’nôm môi tơdroăng ki pơxúa xuân kal cho drêng păn chĕm kuăn ăm âu tôu nôu kô kơdroh kơxô̆ liăn ‘no păn roăng luâ  păn ăm âu tôu ki rôe ing vâi pro tê mơdró.  Xua mê, hnê tối thế păn chĕm mơ’rêh kuăn ăm âu têa tôu nôu ‘nôi tung pơla 6 khế apoăng ƀă klêi mê pơtối ăm âu tơ’nôm tung pơla 12 troh 24 khế ki pơtối dêi ngế hdrêng.

-Ai hên mâu nôu pâ tô tuăn drêng hdrêng tamo kô âu iâ. Tiô ƀok thái pơkeăng, nôu pâ thế pro ti lâi vâ pơtối păn kuăn ăm âu tôu nôu tung pơla ngế hdrêng dế tamo?

Ƀok thái pơkeăng Trần Ngọc Thuỳ: Tung pơla ngế hdrêng tơngê, ngế nôu thế pơtối ăm kuăn âu tôu nôu. Tung pơla kố, tơdroăng ‘na tuăn ngôa kal khât, ngế nôu kal thế mơ-eăm lông ngăn kuăn krâu tuăn rơtế ƀă kuăn mơ-eăm tơkâ luâ tŭm tơdroăng pá. Tung pơla 6 khế apoăng ta troh 1 hơnăm apoăng, ngế hdrêng kô trâm hên tơdroăng oh ta mo lĕm ivá môi tiah: châi klêa êak lo têa, tơngê kơ o kơ ôk, lo môh hâ môh, êi troăng hiâm kơpêng... Drêng ngế hdrêng trâm mâu tơdroăng ki mê, mơhnhôk ngế nôu thế pơtối ăm kuăn âu tôu nôu xua tung têa tôu nôu ai hên trếo ki lĕm pơxúa ăm tung châ ngế hdrêng. Tơná ngế nôu kal kâ tơ’nôm trếo kơhiâm tơtro há vâ ai têa tôu hên trếo kơhiâm lĕm má môi ăm kuăn âu. Drêng ngế hdrêng âu tôu  ki rôe ing vâi tê, tung têa tôu mê ai đạm pro pá ăm hdrêng vâ êak vâ nŭm tâ ‘nâ hía ai ngế hdrêng âu têa tôu ki ê kô chiâng lo thĕn tŭm hbi hbríu  xua ing đạm dêi têa tôu ro mê chiâng tơ’lêi pro hdrêng lo thĕn, pá vâ êak nŭm kô tơ’lêi tro mâu tơdroăng châi ki pro ‘mêi tung troăng klêa, kô pro êi xôu, hệ miễn dịch kô oh tá mơdêi môi tiah ngế hdrêng âu  tôu dêi  nôu.

-Vâ pơtối rak vế ƀă mơdêk ki tơƀrê lĕm têa tôu nôu, ngế nôu thế kâ ôu môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Trần Ngọc Thuỳ: Hdrối nah, xuân ai hên ngế nôu klêi mơhum kuăn ngá kâ ôu thế rah kâ kế, bú chiâng kâ tơmeăm khăng. La ƀă mâu ngế ki mơhum dêi kuăn ngá a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên xuân châ hnê tối thế kâ ôu hên khu kế kâ mê cho Lipid (khu kế kâ ai trếo piê), carbohydrate (khu kế kâ mâu xik tơpoăng) ƀă Protid (khu kế kâ ai trếo đạm), tơniăn bê tŭm trếo kơhiâm. Kế kâ ai trếo kơhiâm pakĭng mâu khu kế kâ ki tối kơpêng mê... mâu ngế nôu klêi mơhum kuăn ngá thế kâ tơ’nôm mâu plâi, kơchâi vâ pôi tá pá drêng lăm pơyâng klêi mơhum kuăn ngá. Mâu ngế nôu klêi mơhum kuăn ngá hmâ tơ’nôm ăm kuăn ôu sap 500ml  troh 1 lit tung môi hâi tung pơla păn roăng chĕm mơ’rêh kuăn ăm âu tôu nôu. Drêng păn kuăn ăm âu têa tôu nôu, kal thế ôu hên têa, tơ’mô têa 2 lit tung/hâi.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!