Tiô khu tơrŭm ngăn pơkeăng lâp plâi tơnêi WHO, têa tôu nôu cho kế kâ krúa lĕm drêng pêi pro tŭm mâu tơdroăng trếo kơhiâm dêi ngế hdrêng tung tơdrốu khế apoăng, pêi pro iâ hlái cho tơdế tơdroăng ki lĕm dêi hdrêng ing 6 troh 12 khế; 1/3 tơdroăng vâ trếo kơhiâm dêi ngế hdrêng ing 12 troh 24 khế. Xua mê, vâi hdrêng kal châ roăng păn ƀă têa tôu nôu tŭm tung pơla 6 khế apoăng ƀă pơtối ăm âu troh 24 khế.

Nôkố, mâu tíu khăm pơlât ai kơbong rơnêh kuăn, vâi hdrêng pơrá tơbleăng hên troăng hơlâ vâ mơhnhôk, tŏng gum mâu nôu roăng kuăn ƀă têa tôu nôu, malối cho ƀă mâu vâi nôu ki ối nếo. Tơdroăng mơhnhôk roăng kuăn ƀă têa tôu nôu vâ veăng gum rak tơniăn, mơdêk ivá, kơdroh kơxô̆ vâi hdrêng ƀă kuăn ‘nĕng tơxĭn hlâ. Tiô kơxô̆ riân ngăn dêi kơbong rơnêh kuăn (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên) tung 6 khế apoăng, Kơvâ pơlât kố hiăng tơdah lối 1.500 ngế nôu troh rơneh kuăn. Kơxô̆ ngế nôu ƀă vâi hdrêng ki nếo rơnêh châ kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng roăng 2 măng tĭng apoăng rơneh tơniăn tâi tâng; tâi tâng tơdroăng ki chĕm roăng kuăn pơrá ƀă têa tôu nôu; mâu nôu, vâi hdrêng ki nếo rơneh mâ châ rak ngăn mâu tơdroăng ki kal tung ƀă klêi kơ’nâi rơnêh kuăn châ 99,7%.

Nâ N.T.L (24 hơnăm) a cheăm Nam Dong, tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông nếo klêi rơnêh kuăn châ 4 hâi. Tung pơla mơ-êa, nâ hiăng hriâm ngăn hên túa păn roăng kuăn ing mâu vâi pú, ing mâu nhŏng o tung rơpŏng, tung măng internet ƀă nâ hiăng rah xo roăng kuăn ƀă têa tôu nôu. Pakĭng mê, mâu rôh lăm khăm tiô khế, nâ hiăng châ mâu ƀok thái pơkeăng hnê tối mâu tơdroăng ki roăng kuăn ƀă hbrâ rơnáu hiâm mơno ƀă hbrâ rơnáu ăm tơdroăng ki roăng kuăn ƀă têa tôu nôu, hnê ăm ngế hdrêng túa ki ôu, túa ki ŭm tơxui tôu tro pơkâ vâ rak tơniăn ăm ngế hdrêng mê ôu tro tơdroăng.

Tơdrêng amê, kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng ối tiâ mơnhên ‘na túa trếo kơhiâm, ối pơtê ƀă rak vế hiâm mơno lĕm klêi rơnêh kuăn vâ rak tơniăn tŭm têa tôu ăm kuăn tung plâ ăm kuăn ôu; túa ki rĕng châ hlo mâu tơdroăng ki ôh tá lĕm tro a vâi hdrêng, gum tơdroăng ki roăng kuăn tro tâ. Nâ N.T.L tối:

“Tiô á châ ‘nâi têa tôu nôu cho kế kâ ki lĕm má môi ăm ngế hdrêng, ôh tá ai têa tôu ki lâi ai kế ki lĕm tâ têa tôu nôu. Tơdrêng amê, roăng kuăn ƀă têa tôu nôu vâ hbrâ ví tơdroăng ki mơdât troăng têa tôu lo a tôu, bro tíu ki roăng kuăn tung pơtok gá rĕng lĕm tâ, châ rĕng vêh lĕm rơduăng, ôh tá mơhrê hên liăn ngân, thăm mơdêk tơdroăng ki lĕm tro pơla nôu ƀă kuăn”.

Môi ngế nôu ối nếo ki ê cho nâ T.T.N.Y (26 hơnăm) a cheăm Hòa Thuận, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak nếo rơneh kuăn châ 2 hâi. Maluâ rơneh kuăn ƀă túa ki pâ la kơnôm châ tơdroăng tŏng gum dêi kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng mê kuăn nâ châ xúa túa ki pin tơtit kéa ƀă nôu klêi kơ’nâi rơnêu, châ âu têa tôu nôu ƀă châ âu tâi têa tôu ki lĕm ing têa tôu nôu mê ôh tá kal ôu têa tôu lĕm ki ê. Pakĭng mê, mâu kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng xuân hnê nâ túa ki ôu kâ vâ ai hên têa tôu, nôkố nâ ai tŭm têa tôu roăng kuăn ƀă muăn bu ôu to têa tôu nôu. Nâ T.T.N. Y ăm ‘nâi:

“Á ăm dêi kuăn âu ƀă têa tôu nôu tung pơla 6 khế apoăng ƀă pơtối ăm âu tá troh muăn châ 2 hơnăm. Xua têa tôu nôu gá lĕm ăm troăng klêa dêi ngế hdrêng, pro ăm kuăn kân rơdêi ƀă rơkê. Púi vâ mâu vâi nôu roăng kuăn ăm kuăn nôu ƀă têa tôu nôu tung pơla 6 khế apoăng”.

Têa tôu nôu ôh ti xê to kế kâ ki lĕm má môi ăm vâi hdrêng ki nếo rơneh mâ ƀă ngế nôu, tơdroăng ki ăm kuăn âu ối pro pơxúa hên tung pơla ‘mâi mơnhông ivá klêi rơneh kuăn ngá. Ngế nôu drêng ăm kuăn âu, châ chăn kô pro chiâng hormone oxytocin pro ăm tíu ki roăng kuăn ngá tung pơtok nôu vêh rĕng lĕm, pro ăm pơla lo mơheăm rĕng tot, kơdroh tơdroăng ki mơheăm chiâng kâ tơkŭm ƀă pro lo mơheăm tung pơla klêi rơneh kuăn. Drêng roăng kuăn ƀă têa tôu nôu, ngế nôu châ hbrâ ví mâu pơreăng châi tamo a tôu môi tiah têa tôu ôh tá chiâng lo, êi a troăng lo têa tôu ƀă hên ki ê.

Tung têa tôu nôu ai hên trếo lĕm, drêng ăm kuăn âu mâu trếo lĕm tung châ ngế nôu kô pro pơhlêh vâ pro chiâng têa tôu, xua mê ngế nôu kô rĕng xo dêi châ chăn lĕm rơduăng. Ăm kuăn ôu têa tôu cho tơdroăng pêi pro pơhlêh rơpŏng hngêi. Luâ tâ mê nếo, tơdroăng ki roăng kuăn âu ƀă têa tôu nôu ngế nôu kơdroh hên tơdroăng ki tro mâu pơreăng ŭm tung châ tơdjâk troh nô̆i tê̆t tô̆ môi tiah ŭm a tôu, ŭm a tíu ki ai kuăn tung xo ah hmôi. Ƀă vâi hdrêng, têa tôu nôu ai tŭm mâu trếo kơhiâm lĕm ƀă mâu trếo kơhiâm lĕm mê gá kô bê tŭm ăm tơdroăng ki rế kân dêi ngế hdrêng tung mâu khế apoăng. Malối, têa tôu nôu ai hên đăm, kố cho túa đăm ki têa kô pro ăm vâi hdrêng tơ’lêi êak nŭm, hrik ‘mot rĕng tung klêa pro ăm niêm măc klêa lĕm; tơdrêng amê hlối kâi trâng ăm châ chăn dêi ngế hdrêng ƀă troăng klêa. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Nguyễn Ngọc Thắng – Kăn phŏ khoa Sản, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Ngế nôu dế roăng kuăn tơxĭn, ăm kuăn âu ƀă têa tôu nôu mê athế mơgrúa lĕm tôu, xo kên krúa ƀă têa tôu hơ-ol xuêt tá 2 pâ tôu hdrối ƀă klêi kơ’nâi ăm kuăn hdrêng ôu. Tơdrêng amê hlối ai túa trếo lĕm ăm tơtro, ai tŭm trếo kơhiâm, vitamin, khoáng chất, pơtê pơto tơtro. Ăm vâi hdrêng âu  ƀă túa môi tiah ăm ngế hdrêng păm trâu tơxui tôu ƀă âu tâi môi pâ tâng hdrêng tá hâi âu tâi mê ngế nôu kal tiê tah tâi têa tôu klêi mê pơhlêh ôu ‘na tôu ki môi pâ nếo. Tơdrêng amê hlối pôi tá pin rit lơ pôu hdrêng pa ngiâ pro ti a tôu kô pro chiâng mơdât troăng têa tôu lo”.

Hên tơdroăng ki hriăn ngăn tối tiah kố, hdrêng châ âu têa tôu nôu kô ai chih kơxô̆ IQ dâ dâk hên tâ hdrêng ki ôh tá âu têa tôu nôu dâng 3 tơdroăng. Chiâng vâ tối nhên, têa tôu nôu châ ngăn cho kế kâ ki lĕm, krúa, đi đo rak vế ƀă ki tôu hngíu tơtro, vâi hdrêng châ ‘mot tơdrêng mê châ rak tơniăn krúa. Roăng kuăn ƀă têa tôu nôu kô kơdĭng hâi chôu ƀă liăn ngân, ngế nôu chiâng ăm kuăn ôu drêng lâi kuăn kơklêa, bê tum tơdroăng ki hâk vâ ôu dêi ngế hdrêng. Luâ tâ kơ mê nếo, tơdroăng ki tơtit pơla 2 to châ vâi hdrêng ngế nôu pin dêi kuăn kô pro chiâng tơdroăng tơrŭm pơla nôu ƀă kuăn ‘na hiâm mơno, tơdroăng kố kô tơdjâk troh tơdroăng ki mơjiâng hiâm mơno ƀă mơjiâng túa ki lĕm dêi ngế hdrêng tung xo ah hmôi.

Ngế nôu ki lâi xuân rơhêng vâ kuăn châ kot mâ ivá rơdêi ƀă châ pơxúa ki têa tôu ƀă xú lĕm ing nôu. Laga tung pơla roăng kuăn ƀă ăm kuăn âu têa tôu nôu ôh ti xê xuân tơ’lêi hlâu mê kal khât tơdroăng ki pá puât, roăng rak ‘na hiâm mơno dêi mâu ngế tung rơpŏng hngêi vâ ngế nôu ai tuăn mơno hơniâp ro, ing mê mơhnhôk têa tôu nôu gá lo, rak tơniăn têa tŭm têa tôu ƀă ki dâi lĕm ăm tơdroăng mơnhông tŭm têk dêi ngế hdrêng.

Têa tôu nôu cho kế ôu lĕm má môi ăm vâi hdrêng drêng nếo kot mâ. Ăm kuăn âu tôu nôu cho môi tơdroăng ki lĕm tro, cheăng kâ ƀă ki tơƀrê vâ kring vế ivá ngế nôu ƀă vâi hdrêng. Vâ mâu jâ nôu hlê tơ’nôm tơdroăng păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu ƀă vâi hdrêng. Vâ mâu vâi nôu hlê tơ’nôm tơniăn tơdroăng păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu châ tơƀrê, ngin hiăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Bùi Thị Tâm, kăn ƀô̆ Xiâm rak ngăn ivá vâi nôu ki mơhum kuăn ngá kong pơlê Dak Lak.

-Chôu ki lâi ăm vâi hdrêng âu tro má môi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Tâm tiâ: Sap ing ngế hdrêng kot mâ cho pơxiâm ăm hdrêng âu, âu tung pơla 1 chôu apoăng klêi hdrêng kot mâ ƀă ăm âu to têa tôu nôu tung 6 khế apoăng, xua têa tôu nôu ai tŭm mâu trếo kơhiâm ƀă ai trếo ki lĕm rơdêi kâi mơdât pơreăng. Ăm vâi hdrêng âu tôu nôu tung 6 khế apoăng, ôh tá ăm hdrêng kâ, ôu tơ’nôm têa tôu ki ê. Tung têa tôu nôu hiăng ai 88% cho têa ƀă hdrêng âu sap 8 troh 12 hdrôh tung 1 hâi, âu plâ hâi plâ măng, ôh tá pơkâ chôu mê nếo tŭm trếo kơhiâm lĕm mot tung châ hdrêng.

-Tung pơla păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu mê ngế nôu hmâ trâm mâu tơdroăng klâi ki tơdjâk troh ivá, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Tâm tiâ:  Tung pơla păn roăng kuăn ăm âu têa tôu nôu, mâu ngế nôu kô hmâ trâm mâu tơdroăng, ngế nôu kâ tơmeăm iâ têa, kâ ôh tá bê trếo kơhiâm lĕm, lơ nhăng ât nhăng rah, tơmiât kâ tơmeăm khoăng iâ têa kô lĕm ăm vâi hdrêng, vâi hdrêng ôh tá tro châi klêa ‘nâ hía tiô jâ pôa pin vâi hdrêng klêa kŭn, xua mê ôh tá tơniăn vâ ai têa tôu ăm vâi hdrêng. Má 2, peăng rơpŏng hngêi, kuăn pơlê ôh tá ai hnê ăm ngế nôu, mâlối ƀă mâu vâi nôu ki ối a kơpong hngế hngo, kơpong kuăn ngo pêi cheăng tiô túa tơlá pôi tá pơrah luâ râ chiâng pá vâ ai têa tôu tung châ ăm kuăn âu.

-Ngế nôu kal thế pro ki klâi drêng ôh tá lo têa tôu lơ êi troăng têa tôu la xuân tơniăn ai têa tôu ăm kuăn âu, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Tâm tiâ:  Ki xiâm apoăng pro têa tôu ôh tá kâi lo cho ngế nôu ôh tá vâ ăm dêi kuăn âu, drêng nếo klêi kot mâ ngế nôu tơmiât hâi ai têa tôu mê ôh tá ăm kuăn âu têa tôu nôu, chiâng ăm kuăn âu têa tôu ro. Ngế hdrêng âu têa tôu ro klêi mê ôh tá vâ âu tôu nôu xua mê kô tơ’lêi pro têa tôu nôu ôh tá kâi lo. Ƀă mâu ngế nôu tâng têa tôu ôh tá lo, hnê thế mâu vâi nôu ăm kuăn âu rế hên rế ‘ló mê ah têa tôu nếo lo ƀă têa tôu ki mê kô hên, tâng ton ôh tá kâi lo mê thế kơnôm dêi kơnôu lơ thế mâu ki ê hrik kơbui têa tôu mê, klêi mê ngế nôu thế ăm kuăn ôu hên, ôh tá ăm ngế hdrêng ôu ƀă kơƀin xếo. Hên ngế nôu nếo ăm kuăn âu 2- 3 khế rơbok tối ôh tá ai têa tôu, tối têa tôu iâ, kuăn ôh tá vâ âu tôu nôu ƀă ki xiâm têa tôu nôu ôh tá kâi lo xua ôh tá ăm kuăn âu rêm hâi, bú âu to ƀă têa tôu ro mê hdrêng chiâng lôi tá vâ âu.

-Hnoăng pêi pro dêi ngế kơnốu ƀă nhŏng o xiâm tung tơdroăng veăng kum ngế nôu păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu cho ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng ?

-Ƀok thái pơkeăng Tâm tiâ:  Tung tơdroăng păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu mê hnoăng pêi pro dêi ngế kơnốu ƀă rơpŏng hngêi  cho kal păng ‘nâng tung tơdroăng veăng gum Ngế nôu păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu, Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât hiăng krếo thế kuăn pơlê rơtế ƀă dêi rơpó gum ngế nôu păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu. Xua mê, ôh tá xê to ngế nôu păn roăng kuăn ƀă têa tôu nôu mê pakĭng mê mâu ngế kơnốu, ngế pâ, rơpŏng hngêi, rêm ngế xuân thế mơ-eăm kơjo gum ‘na tuăn ngôa ƀă tơmeăm vâ tơniăn ăm ngế nôu hmiân tuăn, ai tŭm trếo kơhiâm vâ ai têa tôu ăm kuăn âu.

-Mơnê kơ pôa!