Nôkố, môi hâi Khoa Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tơdah pơlât ing 10 troh 15 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm. Tơ’nôm ing apoăng hơnăm troh nôkố, Kơbong kố hiăng pơlât ăm 350 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm, tung mê ai 40% ngế ki râ, mơni kô hlâ, tâk 20-25% tâng vâ pơchông ƀă khế kố hơnăm nah.

Đơn pơtroh môi tiah dêi nâ Cao Huyền Dịp, a tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Nông. Ngế ki kố mot pơlât tung hngêi pơkeăng tung tơdroăng ki tơngê râ, tơbrêi rơlâi, nŭm lo mơheăm, mơni kô hlâ khât. Klêi kơ’nâi tơdah xo, mâu ƀok thái pơkeăng Khoa Truyền nhiễm, hiăng pâk ‘mot mơheăm tơdrêng ăm ngế ki kố. Kơnôm ai mâ teăm tơdrêng dêi mâu ngế ki pleăng dêi hnoăng cheăng pleăng mơheăm, ngế ki kố hiăng tơkâ luâ rôh ki rơ-iêo. Troh nôkố 5 hâi pơlât, ngế ki kố hiăng chiâng kâ, prôk lăm tiah hmâ nếo, ôh tá lo hêa xếo. Hdrối mê, nâ Dịp châ tối cho tro pơreăng tơngê lo mơheăm, pơkâ thế pơlât pâk ôu pơkeăng ƀă pâk sơrôm a môi tíu khăm a tơring la ôh tá hlo chía, châ chăn rế hía rế rơlâi rơlo, chêng kŏng khăng kơbrĕn hlối châi ko ƀă lo mơheăm a chêng hnĕng mê rơpŏng hiăng djâ troh Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ pơtối pơlât. Tối ‘na tơdroăng tơngê dêi tơná, nâ Cao Huyền Dịp ăm ‘nâi:

“Apoăng á hlo rơlâi rơlo, kơbrĕn chêng kŏng, châi ko, klêi mê á koi hlối ôh tá kâi xông. Á tơmiât xua gá rơlâi rơlo, tơngê tiah hmâ xo. Lăm khăm ƀok thái pơkeăng xuân tối á tơngê tiah hmâ xo ôh ti tối tơngê lo mơheăm. Hâi má péa mê vêh pâk ngăn mơheăm nếo hlo tơngê lo mơheăm mê rơpŏng djâ á lăm mot tung hngêi pơkeăng. Klêi 5 hâi pơlât, á hlo hiăng chía iâ, prôk lăm hiăng tiah hmâ, hdrối mê á ôh tá kâi prôk lăm, tơbrêi rơlâi, hlối hêng hêa”.

Ngế ki ê nếo cho ngoh Hoàng Văn Hậu, a cheăm Čuôr Knia, tơring Ƀuôn Đôn, kong pơlê Dak Lak. Hdrối mê, drêng tro tơngê, ngoh Hậu hiăng roê xêh pơkeăng djâ ôu a hngêi a ôh tá chía mê ối hlo rế râ tâ. Ing hâi má 3, rơpŏng djâ ngoh troh a hngêi pơkeăng tung tơdroăng ki ôh tá ‘nâi klâi xếo, kơtêi kơdroh, râ. Klêi kơ’nâi pâk xo mơheăm vâ ngăn, ƀok thái pơkeăng tối ngoh Hậu tro tơngê lo mơheăm Dengue ối tung khu ki râ xua kơdroh têa tung troăng mơheăm. Ngoh Hoàng Văn Hậu ăm ‘nâi:

 “Mê á hlo hngíu tung châ, la pa gong tôu. Á ôh tá vâ hmâng tơmiât gá cho tơdroăng ki ôh tá ai klâi mê thế kuăn roê pơkeăng ôu a hngêi. Kơxo ôu kơxê ôu la ôh tá chía, hâi má péa xuân ối môi tiah mê, mê rơpŏng djâ á lăm a hngêi pơkeăng. Klêi 5 hâi pơlât á hiăng prêi lĕm, ôu kâ hiăng lŏn. Drêng troh a hngêi pơkeăng kơtêi kơtâu têi troh 160, tơngê 41 đô̆. Klêi kơ’nâi mot tung hngêi pơkeăng 1 hâi mê châ chăn hiăng chía tâ”.

Tơngê lo mơheăm cho xua tri trôu kân (inâi khoa hok cho tri trôu) Aedes aegypti pâk ‘mot virus ing ngế ki ai pơreăng ngi ngế ki ối lĕm ing tíu pâk. Pơreăng kố hmâ trâm a tá mâu vâi hdrêng ƀă ngế ki kân, tro plâ hơnăm, hmâ tâk hên a rơnó mê hngê. Mơhno ăm hlo dêi pơreăng kố gá hên tơdroăng, rĕng hlo râ ing iâ troh râ. A hneăng ki iâ, ngế ki tro pơreăng hmâ tơngê hmân kơdrâ, châ chăn rơlâi rơlo, châi ko, châi a kơtôu mâ, châi a kơníu, hlối châi krôk, châi kơpong thươ̆ng vị ƀă châi klêa. Râ tâ ngế ki tro pơreăng mê kô rơlâi, ôh tá tơniăn, châi pơtok a kơpong thượng vị lơ kơpong kliâm, hêa lối 3 xôu tung 1 chôu lơ lối 4 xôh tung 6 chôu, lô têa môh lơ lo a chêng hnĕng, hêa lo mơheăm lơ êak lo mơheăm, lo mơheăm a troăng nŭm. Tơngê lo mơheăm ai 4 tuýp cho DEN-1, DEN-2, DEN-3 ƀă DEN-4. Môi ngế mơni kô tro tơngê lo mơheăm tá 4 tuýp pơreăng. Ngế tro pơreăng rôh má 2 kô râ tâ rôh má môi.

‘Na kơlo ki rơ-iêo dêi pơreăng tơngê lo mơheăm, Ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm – Ngế pơkuâ Khoa truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Tơngê lo mơheăm tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng kô tơdjâk chiâng ôh tá tơniăn ƀă mơni kô hlâ. Apoăng cho khăng kơbrĕn, xua mơheăm tro hriâ, lo mơheăm ton hâi mơni kô chiâng tơdjâk troh mơheăm chiâng kâ tung ngoâ ing mâu troăng mơheăm ki kŭn, pro êi ngoâ ƀă mâu tơdroăng ki tơdjâk troh troăng hveăn, ah chiâng tơdjâk troh ôh tá kâi riu tuăn ngoâ ôh tá ‘nâi klâi, pro êi troăng hiâm, lo têa a xôu, êi xôu lơ êi xôu ki râ, tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng, ngế ki mê kô hlâ. Pơtối nếo chiâng rơlâi tơlo, malối cho tơdjâk troh kliâm, plâi nuih, xôu, ngoâ ƀă mơ’nui cho lo mơheăm ki râ ƀă mơni kô hlâ”.

Nôkố xuân tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi pơreăng tơngê lo mơheăm mê ki hên cho pơkeăng pơlât ki mơhno ăm ‘nâi tê. Bă mâu ngế ki tro pơreăng tơngê lo mơheăm ki tá hâi râ, mê gá chiâng séa ngăn a hngêi, ối pơtê ƀă ôu têa hên, ôu kâ mâu kế kâ ki ai hên têa, tơ’lêi eâk nŭm, kơdroh tơngê ƀă Paracetamol lơ ôu Oresol vâ tơ’nôm têa tung châ, xut ăm gá rơngiâp a kơpong tíu ki rĕng kơdroh tơngê drêng tơngê hmân. Mâu ngế ki piê rơlối kân, túa pơreăng ai tung châ môi tiah kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn ƀă hên ki ê ngế ki krâ lối 60 hơnăm, ngế ki ối nếo, vâi kơdrâi dế mơ-êa ƀă mâu ngế ki rêh ối hngế ing tíu khăm pơlât drêng tơngê ƀă hlo mâu tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi nhôm tro tơngê lo mơheăm, kal troh a mâu khăm pơlât vâ châ khăm, tối ƀă teăm pơlât tơdrêng, pôi tá roê ôu xêh pơkeăng pơlât tơngê lo mơheăm a hngêi.

Pro chiâng châi tơdroăng ki ê ing tơdroăng tro tơngê lo mơheăm cho tơdroăng ki rơ iô păng ‘nâng, kô pro kơtêi kơtâu chôa ƀă ‘nâ hía kô hlâ mơngế tâng ôh tá teăm châ pơlât tơdrêng. La nôkố xuân ối hên ngế ôh tá hlê ‘nâ hía tơngôu ôh tá vâ rĕng tơmâng, hmếo pơ lăm rôe ôu pơkeăng, chiâng rơ-iô tâ ƀă hmếo pơ pâk ‘mot têa sơrôm a hngêi. Vâ hlê nhên tâ tơdroăng mê, Khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê hiăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm - Ngế pơkuâ Khoa Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên

-Ô ƀok thái pơkeăng, ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi ‘na tơdroăng ki ăm ‘nâi dêi pơreăng tơngê lo mơheăm ƀă mâu tơdroăng ki pro chiâng rơ-iô xua tơngê?

Ƀok thái pơkeăng Lâm: Tơngê lo mơheăm cho tơngê xua tri trô pâk, apoăng ăm hlo ai hên tơdroăng la ngăn tơdjuôm cho tơngê, ai tơngê lo mơheăm ƀă môi tơdroăng ki rơ-iô mê cho hluăn ing lo mơheăm. Tiah mê vâ tối ki apoăng, ki khât gá hên tơdroăng châi tamo la apoăng gá pro pin tơngê. Xua mê, vâ tối, vâ nhên môi ngế ki tro tơngê lo mơheăm lơ ôh mê thế lăm pôu khăm a hngêi pơkeăng, vâ châ ƀok thái pơkeăng khăm ngăn hên tơdroăng, vâ ’nâi khu tơdroăng châi ki lâi pơlât a hngêi, khu tơdroăng châi ki lâi thế pơlât koi a hngêi pơkeăng. Hnê tối ăm kuăn pơlê tâi tâng mâu ngế tơngê lo mơheăm ki lâi xuân ai tơngê thế khăm ngăn nhên nếo ‘nâi.  

Tơngê lo mơheăm tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng kô pro chiâng châi tơdroăng ki ê, râ tâ nếo ‘na hía hlâ mơngế. Ki apoăng mê cho kơdrâ, kơdroh  ivá xua lo mơheăm. Tơdroăng ki má péa cho châi ‘mêi tung klêa kliâm ma lối pro ‘mêi kliâm, plâi nuih lơ xôu, ngôa. Tơdroăng ki má pái cho gá pro chiâng lo mơheăm hên tâng ôh tá teăm pơlât mơdât mơheăm lo lối hên kô hlâ. Tâng hlo tiah mê hnê tối kuăn pơlê, mâu ngế lối piê tung châ ai tơdroăng châi, mâu hơnăm hiăng krâ kơpêng 60 hơnăm, mâu vâi hdrêng ối kŭn to nếo sap pŭn troh tơdrốu, mâu kơdrâi dế mơ-eâ kuăn ngá, malối mâu ngế rêh ối hơngế ing hngêi pơkeăng kal thế rĕng mot pơlât a hngêi pơkeăng xua tơdroăng châi ki mê gá rế ó tâng ôh tá teăm pơlât kô hlâ.

-Tơdroăng hmếo pơ rôe ôu pơkeăng ƀă hmếo pơ ăm thái pơkeăng pâk ‘mot têa sơrôm a hngêi cho rơ-iô ki tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Lâm: Tơngê lo mơheăm cho tơngê xua virus, ki hên tơngê hmân. Hên ngế hmếo pơ rôe pơkeăng ôu ăm kơdroh tơngê ti mê ôh tá tro. Pơtih ƀok thái pơkeăng hnê thế ôu pơkeăng paracetamol đơn chất la ngế ki tơngê tá ôu túa pơkeăng ki ê, pro tơdroăng tơngê lo mơheăm pro chiâng ‘mêi troh kliâm. Hiăng trâm hên ngế tơngê lo mơheăm xua hmếo pơ rôe ôu pơkeăng hmâng vâ, hiăng trâm hên ngế chiâng ‘mêi kliâm. Hiăng hên ngế tơngê lo mơheăm xua ôu pơkeăng, hiăng trâm hên ngế chiâng châi ‘mêi kliâm xua ôu pơkeăng ôh tá tro tơdroăng pơkâ hâi ôu. Tâng hmếo pơ pâk ‘mot têa sơrôm la ôh tá vâ pro tro ƀok thái pơkeăng hnê. Tâng ngế ki ‘mot têa sơrôm mê tro kơdrâ kơ pơkeăng, mê ƀok thái pơkeăng pá vâ riân ngăn têa ki ‘mot tung châ ngế ki mê ai hên hiâ to lâi, hiăng pâk ƀă kô pâk, pro chiâng ai tơdroăng tơ’nôm têa ăm ngế ki tamo trâm hên xơpá khât. Xua mê, tơngê lo mơheăm thế châ séa ngăn ing tơná thái pơkeăng chuyên khoa, ƀă drêng pâk ‘mot tiô troăng mơheăm thế  pro tro tiô hnê tối nhên ƀă thế ngăn a mâu tơdroăng ki gá châi tamo ngăn a tơdroăng tơbleăng ăm ‘nâi ƀă ngăn a kŏng thức mơheăm vâ ngăn hôm kal pâk ‘mot têa sơrơm há lơ ôh, tâng pâk mê pâk túa têa ki lâi, ai tiah mê ‘nâi nếo tơniăn ivá mơngế ki châi tamo.

- Hôm, mơnê mâu tơdroăng hnê tối ki pơxúa dêi  ƀok thái pơkeăng.