Nu\m nheăn cho tơdroăng châi tung châ, ‘mêi tung châ hơ’lêh insulin tung châ. Xik gá mot tung châ ing troăng ôu kâ [ă hơ’leh chiâng glucose. Glucose kum mơjiâng kế ki vâ mơdêk ivá ai tiô tơdroăng kuăn mơngế tơdro vâ prôk.  Insulin cho trếo ki mơ’no ing mơheăm tung tơngá kơxêng kum ăm tơdâng tơ-‘mô gluco tung mơheăm.

Drêng troăng mơheăm tung kơxêng rế iâ, insulin ôh tá tu\m mê xik tung mơheăm kô tâk hên, troh a kơlo ki hiăng hên ga kố mơ’no têa nu\m, pro chiâng ai tơdroăng châi nu\m nhe\n. Tiô Khu ngăn ‘na nu\m nhe\n lâp plâi tơnêi, nôkố tung lâp plâi tơnêi, tâng riân tung 11 ngế kô ai 1 ngế tro nu\m nheăn, tung mê, vâ châ tơdế mơngế ki tro mê hâi châ ‘nâi [ă hâi pơlât, ki xiâm xua ôh tá hlê ple\ng [ă xua tơdroăng rêh ối pá puât.

Tơdroăng ôh tá châi, khăm vâ ‘nâi [ă hlối teăm pơlât hdrối, hlối tơdjâk troh ivá [ă tơdroăng rêh ối dêi mơngế ki châi nu\m nhe\n. Môi tiah pôa Đào Văn Toàn, 52 hơnăm ối a cheăm Ea Đar, tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak. Khế 5/2019, pôa Toàn thế pơlât tơdrêng xua mơheăm kơdrâ ôh tá kơtâu troh a ngôa. Drêng mê pôa nếo ‘nâi tơná hiăng tro châi nu\m nhe\n.  Mơhé ti mê, kơ’nâi 6 khế lo ing hngêi pơkeăng pơlât vêh a hngêi, pôa Toàn thế mot pơlât nếo xua xik tung mơheăm tâk hên, pro châi ‘mêi rơlâi rơlo tung châ.

Jâ Đào Thị Hằng, kơdrâi pôa Toàn ăm ‘nâi:

‘’Pôa nếo ‘nâi dêi tơná hiăng tro tơdroăng châi mê sap ing khế 5, nếo pơxiâm tro la xua ôh tá ât kâ kế ki mơgât kâ mê kố nah lăm khăm a hngêi pơkeăng kân tơring [ok thái pơkeăng tối hiăng tro nu\m nhe\n hên. Drêng mê, pôa chu kâng, kơdroh piê, kơtêi kơtâu chôa, rơlâi rơlo tung châ. Hngêi pơkeăng kân tơring pơtroh pôa lăm khăm a hngêi pơkeăng kong pơlê. A tâng vâi tối nu\m nheăn la ôh tá ‘nâi túa hbrâ mơdât ga ti lâi’’.

Jâ Hằng ăm ‘nai a tơring kố, hngêi pơkeăng hmâ po khăm rah ngăn vâ ‘nâi ngế ki lâi ai tơdroăng châi ‘na nu\m nhe\n [ă vâ ‘nâi kơtêi kơtâu têi lơ kơtâu chôa khăm a pơlê tiô rơnó la hâi châ hlo la lâi ai vâi kơnốu mot pơlât a veăng khăm. Kố cho ki xiâm pro pôa Toàn hrá châ ‘nâi dêi tơdroăng châi.

Môi ngế ki ê nếo cho pôa Nguyễn Xuân Diệu (70 hơnăm) ối a cheăm Ea Phê, tơring Krông Pac\, kong pơlê Dak Lak. Pôa Diệu nôkố hiăng châ ‘nâi dêi tơná tro châi nu\m nhe\n kơtăn kố 2 hơnăm. Pôa lăm khăm pơlât hlối ăm koi pơlat a hngêi pơkeăng vâ pơlât êi tơlêa kơpeăng chêng xua tơdjâk ing tơdroăng châi nu\m nhe\n pro.

Mâu [ok thái pơkeăng a Khoa Nội tổng hợp, hngêi pơkeăng kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi, mơhé ‘nâi tơná ai tơdroăng châi la pôa Diệu ôh tá kâi ‘nâi vâ pro tơniăn ăm dêi troăng mơheăm, ôh tá gât kâ mâu tơmeăm ki [ok thái pơkeăng pơchân ôh tá ăm kâ mê tơdroăng châi nu\m nhe\n rế châi ó pro chiâng khăng kơbre#n êi chêng ko\ng. Pê ôh tá tâ châi a ko\ng, a chêng pro ăm ngế ki tro nu\m nhe\n mê ôh tá châ ‘nâi dêi mâu tíu tro rong, drêng hiăng tâ ‘nâi tơná hiăng tro pơreăng cho drêng hiăng châi ó.

Pôa Nguyễn Xuân Diệu hơ‘muăn:

‘’A châ ‘nâi tơdroăng châi mê kơtăn kố lối 2 hơnăm. Ki xiâm pro châi drêng hiăng tâ pơreăng kố ngế ki mê tâ dêi châ ôh tá xôk, oh tá ‘nâi tối ti lâi. Drêng á xut hngêi tro tơlêa kéa a chêng, bú péa hâi kơ’nâi mê tíu ki rong mê êi kân, prâp tâi sap ing pui chêng tơngi tê. Châ khât ga vâ tối á xuân hâi ‘nâi châi nu\m nhe\n cho tơdroăng châi ki tiah lâi. Drêng hiăng troh a hngêi pơkeăng nếo tâng hlá tơbeăng chêh tối [ă nho\ng o xiâm tối mê nếo ‘nâi tơdroăng châi nu\m nhe\n kố pá vâ pơlât prêi’’.

Ki khât gá, mâu ngế môi tiah pôa Toàn, pôa Diệu ối hên. {ă mâu ngế ki tiah mê, ôh tá hlê cho ki xiâm pro chiâng ‘mêi tơdjâk troh ivá. Vâ hbrâ ví [ă pơreăng châi nu\m nhe\n, môi tơdroăng ‘na ivá mâu ngế tung lâp plâi tơnêi cho kal, Khu ngăn ‘na nu\m nhe\n lâp plâi tơnêi  [ă khu ngăn pơkeăng pơlât lâp plâi tơnêi hiăng xo hâi lơ 14/11 rêm hơnăm cho hâi nu\m nhe\n lap plâi tơnêi.

A pơla kố, mâu tơdroăng khăm rah ngăn hdrối tung kuăn pơlê, kô tối tơbleăng tung hlá tơbeăng rơ’jiu um tivi mơdêk ăm kuăn pơlê hlê ple\ng ‘na tơdroăng nu\m nhe\n.  Tâi tâng kuăn pơlê châ hnê tối thế veăng tơmâng séa ngăn hbrâ mơdât nu\m nhe\n, kơtêi kơtâu têi a kuăn pơlê, khăm ivá tiô rơnó 6 khế 1 hdrôh lơ 1 hơnăm 1 hdrôh, thế kâ ôu tro tơdroăng, kơhnâ pơtâp ivá vâ mơdât pơreăng pro châi nu\m nhe\n.

Môi tiah tơdroăng nếo tối, thế hlê tung rak ngăn ivá mo le\m cho ki xiâm, tung mê kal athế hbrâu kơchăng [ă tơdroăng châi nu\m nhe\n, ki kuăn mơngế kô trâm [ă tơdroăng châi ki rơ-iô. Vâ hlê ‘na tơdroăng hbrâ mơdât tơdroăng châi kố, khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai kơ êng [ok thái pơkeăng Trần Hoàng Hải, khoa nội tổng hợp, hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

Êng: Pơrea\ng nu\m nhe\n mơhno a ngâ môi tiah lâi, ô pôa?

{ok thái pơkeăng Trần Hoàng Hải: Tơdroăng ki hmâ hlo dêi pơrea\ng nu\m nhe\n mê cho ngế ki nu\m nhe\n tơbrê hên, má péa cho kâ hên, ôu hên, hrế tơngro#n, kơdroh ki hngăm [a\ nu\m hên. Pak^ng mê mâu tơdroăng hmâ hlo nếo: kơ-[re\n chêng ko\ng, mâ ôh tá xáu hlo. Tiah hmâ troăng mơheăm tâk hên, drêng mê ngế nu\m nhe\n nếo mot pơlât a hngêi pơkeăng.

Êng: Pơrea\ng nu\m nhe\n rơ-iô môi tiah lâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trần Hoàng Hải: Drêng troăng mơheăm ôh tá kâi mơdât tơtro [a\ tâk hên mê kô tơdjâk hên troh ivá châ chăn. Tiah hmâ hlo gá kô pro châi troăng mơheăm kân [a\ châi troăng mơheăm ku\n, mê cho tơdroăng châi ki râ. Tâng troăng mơheăm tâk têi ó mê kô chiân tâk. ‘Na tơdroăng châi troăng mơheăm kân mê hmâ trâm má môi pro ku\n troăng mơ-eăm kô chiâng mơheăm ôh tá kâi drêh ngôa, mơheăm ôh tá kơtâu troh a plâi nuih, chiâng châi râ.

Pak^ng tơdroăng châi ‘na troăng veăn pá kong kô pro ngế châi kơ-[re\n chêng ko\ng, ôh tá tâ klâi. Mâu tơdroăng châi troăng mơheăm tơdjâk troh kơkốu, vâ tối cho pơrea\ng nu\m nhe\n. Thăm nếo kô pro châi ‘na mâ, mâ ôh tá xáu hlo, plôm, plo\ng kuăn ngé mâ. Pak^ng mâ mâu tơdroăng châi ki ê môi tiah ngế châi kô êi rơtốu tung châ, ki hmâ trâm má môi cho rơtốu a chêng, hmâ tối cho chêng nu\m nhe\n.

Mâu ngế ki lâi tơ’lêi tro pơrea\ng kố [a\ troăng pơlât pơrea\ng kố môi tiah lâi, ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trần Hoàng Hải: Mâu ngế tơ’lêi tâ pơrea\ng nu\m nheăn mê cho: ngế hngăm luâ râ, piê, ngế kâ hên trếo tơpoăng, mâu ngế ki klâi pơtâp ivá. Pak^ng mê, mâu ngế hmâ tơbrêi stress đi đo, tro mâu pơrea\ng ‘na plâi nuih, mơheăm kơtâu têi, mơheăm kơtâu ôh tá tơniăn mê kô tơ’lêi tro pơrea\ng nu\m nheăn hên.

Nu\m nhe\n cho pơrea\ng kô chiâng pơlât [a\ péa troăng mê cho ôu pơkeăng [a\ ôh tá ôu pơkeăng vâ tơniăn troăng mơheăm. Troăng ôh tá ôu pơkeăng thế hơ’leh tung tơdroăng ôu kâ, thế ai pơtâp ivá tơtro. Troăng ôu pơkeăng mê ai hên pơkeăng [a\ ôu tiô hnê mơhno dêi [ok thái pơkeăng.

Pơrea\ng kố kô hbrâ mơdât [a\ troăng ki lâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trần Hoàng Hải: Tơdroăng rêh ối ‘na kế tơmeăm khoăng rế hía rế vâ châ hên chiâng rôe kâ hên tơmeăm ki piê kơhiâm [a\ iâ pơtâp ivá. ‘Na kế kế piê kơhiâm: Pôi tá kâ hên tơmeăm ai hên tơpoăng, trếo piê môi tiah têa rơmâ.

Drêng ‘nâi dêi tơná tro tâ pơrea\ng nu\m nhe\n, [ok thái pơkeăng pơchân thế kơdroh kâ mâu trếo ki ai hên tơpoăng, mâu kế kâ ki hên rơmâ. Tơmeăm kâ ai hên trếo tơpoăng môi tiah hmê, phái, [u\n, kơ-[a\n mi, pôm loăng, tu\m mâu pôm ki ê. Mê cho mâu kế ki ai hên tơpoăng. Pin thế kơdroh kâ, ôh tá xê ôh tá kâ. Pin thế kâ tơ’nôm hên mâu pơ’leăng môi tiah prá, cho le\m ăm ivá [a\ xik ngeăm iâ, kum tung tơdroăng tơniăn troăng mơheăm.

Pôi tá kâ lối hên, xua tơdjâk troh châ, tơdjâk troh ivá châ chăn.

Mơnê kơ [ok thái pơkeăng!

Thu Huế - Đình Thi rah chêh

Gương - A Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng