Pôa Cung Văn Đ. (52 hơnăm) a cheăm Dak Rông, tơring }ư\ Jut, kong pơlê Dak Nông tâ dêi tung châ hiăng tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm kơtăn kố môi hơnăm, la pôa cho ngế ki pêi cheăng xiâm tung rơpo\ng mê pôa mơ-eăm pêi cheăng [ă pơtê lôi tơdroăng ki lăm khăm. Kơtăn kố lối môi khế, drêng châ chăn tâ tơbrêi, rơlâi rơlo, ôh ôh tá lo\n kâ kế [ă hmâ troh tơngê a kơxê, pôa Đ. nếo châ rơpo\ng djâ troh pơlât a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm [ă châ pơtroh a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm [ă êi xôu vâ séa ngăn. Klêi mê, ‘nâi nhên pôa Đ. tro pơreăng kơ-o lo mơheăm êi xôu, hiăng mot tung rôh ki râ, châ chăn ôh tá ivá. Hdrối mê pôa ai ối achê [ă mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ki ê a cheăm, pôa ôh tá xúa mâu kế tơmeăm ki hbrâ mơdât ăm dêi tơná, pôa ôh tá ‘nâi pơreăng kơ-o lo mơheăm chiâng tâ tú ing troăng hiâm. Pôa Cung Văn Đ. ăm ‘nâi:

‘’Drêng gá châi ó, rơhêng vâ lăm a hngêi pơkeăng la xuân ôh tá chiâng xua kuăn ‘ne\ng ôh tá ối a hngêi. Drêng tơngê ga ton to lâi hâi hlối, ôh tá kâi xếo mê á nếo thế dêi rơpo\ng djâ lăm a hngêi pơkeăng. Á ôh tá ‘nâi ‘na pơreăng kơ-o lo mơheăm, bu tâng to vâi tối tro pơreăng kố mê châ chăn ôh pá hro, châ hrế xo ôh tá ‘nâi klâi ôh dêi tơná tro tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm’’.

Môi ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ki ê cho ngoh Đinh Xuân D. (29 hơnăm) ối a pơlê kân Phước An, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak. Kơtăn kố dâng 2 hơnăm, ngoh D. châ tối tro pơreăng kơ-o lo mơheăm tung môi xôh lăm khăm la xua hlo ivá xuân ối rơdêi le\m mê ngoh ôh tá vâ pơlât. Tá troh apoăng hơnăm 2020, drêng hlo dêi châ chăn rơlâi rơlo, châi ko ôh tá chiâng le\m, châ hrê, hiâ, ngoh nếo lăm khăm a hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm [ă êi troăng xôu kong pơlê Dak Lak [ă châ tối pơtâng ngoh tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Xuân môi tiah pôa Cung Văn Đ. ngoh Đinh Xuân D. ôh tá ‘nâi klâi dêi tơná tro tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm. Ngoh Đinh Xuân D. tối:

‘’Ai drêng ‘nâ á ngăn tung măng hlo vâi tối ôu hât gá chiâng pro ai pơreăng, mê á ôh tá ‘nâi klâi ôh ‘na túa pơreăng kố gá môi tiah lâi. Nôkố mot tung hngêi pơkeăng pơlât mê á tâ xâu, ‘nâi pơreăng kơ-o lo mơheăm gá chiâng tâ tú [ă pro ‘mêi ăm ivá. Á mot tung kố, drêng á hiăng râ, mê troh nôkố châ chăn á hiăng hiâ luâ 10kg’’.

Tiô mâu [ok thái pơkeăng a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm [ă êi troăng xôu kong pơlê Dak Lak, ki hlê ple\ng dêi kuăn pơlê ‘na pơreăng kơ-o lo mơheăm, malối a mâu pơlê cheăm ối kơpong hngế hngo, kơpong hdroâng kuăn ngo tá hâi hlê ple\ng khât. Hên ngế drêng tâ dêi tung châ chăn tơbrêi tơbrêh, rơlâi rơlo nếo lăm khăm. Tiah mê, pak^ng tơdroăng ki tơdjâk troh ivá châ chăn dêi tơná [ă tơ-[rê pơlât ối pro vi khuân kơ-o lo mơheăm tâ tú troh a pơlê pơla. Pơreăng kơ-o lo mơheăm gá rơ-iô, tơ’lêi tâ tú tung pơlê pơla la xuân chiâng pơlât prêi tâng re\ng ‘nâi.

Vâ hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm, rêm ngế athế ai tơdroăng rêh ối hơ’djâ le\m, khoa hok, ôu kâ tu\m trếo kơhiâm, pơtâp ivá đi đo, pôi tá ôu hât. Drêng ối achê [ă mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm tung pơla 1 khế klêi kơ’nâi rơnêh kuăn, drêng hlo ai mâu tơdroăng ki nhôm tro pơreăng kal thâ troh tơdrêng a Tíu xiâm ngăn pơkeăng [ă khăm pơlât lơ hngêi pơkeăng chuyên khoa lao phổi vâ khăm. Pơkeăng pơlât pơreăng kơ-o lo mơheăm châ kum ăm pơlât tê kơtê.

Tiô Khu ngăn pơkeăng lâp plâi tơnêi tối, nôkố Việt Nam xuân cho môi tung mâu kong têa ki ai ngế kơ-o êi xôu hên má môi tung lâp plâi tơnêi. Pêi pro tiô mâu tơdroăng pơkâ ki kal dêi Chin phuh. Ngin hiăng tơpui tơno [ă [ok thái pơkeăng Chuyên khoa Môi Nguyễn Kim Mỹ, Ngế pơkuâ ngăn [ơrô hnê mơhno, tung Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o  lo mơheăm [ă êi xôu dêi  kong pơlê Dak Lak, ‘na tơdroăng pơlât prêi pơreăng kơ-o lo mơheăm. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng

-Ô [ok thái pơkeăng, mê [ok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi ‘na tơdroăng pơkâ ki kal ‘na hbrâ mơdât pơreăng kơ-o êi xôu hơnăm kố ga ti lâi ?

{ok thái pơkeăng Kim Mỹ: Kơ-o êi xôu cho môi  túa pơreăng ki rơ-iô, gá tâ tú tơ’lêi ing rơkong, ing hyôh têa hế hơte\ng. Xuân môi tiah pơreăng Covid-19, pơreăng kố gá tâ tú ing têa hế hơte\ng, drêng ngế ki êi xôu mê kơ-o, kơchô têa kơhêa hơte\ng ah ngế ki le\m tro hrik xo xêh hyôh ki ‘mêi ing têa hế hơte\ng xua tung têa hế dêi ngế ki ai pơreăng mê ga ai vi khuẩn ki pro êi xôu chiâng tâ tú troh mơngế ki ê.

Kơ-o êi xôu ai sap 70 - 80% pro chiâng êi xôu ki râ, xua mê, tơdjâk troh pơreăng Covid-19 xuân pro êi xôu há. Hâi lơ 24/3 hơnăm kố xuân cho rôh ki lâp tơnêi têa tối krê [ă lâp plâi tơnêi tối tơchoâm thế tơplâ [ă pơreăng Covid-19, xua mê, tơdroăng hbrâ mơdât êi xôu dêi tơnêi têa xo tơdroăng ki xiâm pơxá ‘’Pro ki rơ-iô Covid-19 chiâng rôh ki vâ Việt Nam plâ mơdât pơreăng êi xôu ki râ a hơnăm 2030’’.

Nôkố a Việt Nam, tâng riên rêm hơnăm ai dâng 180.000 ngế tâ tú pơreăng kơ-o êi xôu ki nếo, tung mê ai dâng 11.000 ngế hlâ [ă dâng 2.000ngế hlâ xua kơ-o êi xôu a mâu ki tâ tú pơreăng HIV. Pin thế  mơ-eăm tơplâ mơdât pơreăng êi xôu a Việt Nam a hơnăm 2030. Ki xiâm dêi tơdroăng pơxá plâ mơdât kơ-o êi xôu hơnăm kố vâ rêm ngế, rêm râ kơvâ cheăng, rêm ngế thế mơdêk ki hlê ple\ng, rơtế veăng pêi mâu tơdroăng mơdât pơreăng êi xôu, thế hbrâ mơdât  êi xôu môi tiah hbrâ mơdât pơreăng Covid-19 nôkố.

-Ô [ok thái pơkeăng! Mơ’nui hơnăm 2019, péa tíu pêi cheăng xiâm ngăn pơkeăng mơdât pơreăng [ă hngêi pơkeăng kân râ tơring hiăng tơru\m cheăng [ă mơjiâng chiâng môi to hngêi pơkeăng kân tơring pơlât hên tơdroăng châi, tiah mê, tơdroăng pêi pro mê ai tơdjâk môi tiah lâi troh tơdroăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng a tơring?

{ok thái pơkeăng Kim Mỹ: Hdrối nah, rak ngăn mâu ngế châi tamo pơlât êi xôu, mê a hngêi pơkeăng kố ối khăm pơlât êi xôu hlối koi pơlât a hngêi pơkeăng kân. Péa to hngêi pơkeăng mê pơrá phá dêi pó, tơdroăng cheăng hnê mơhno tá tơru\m cheăng tu\m péa xuân trâm pá hên. Nôkố drêng hiăng tơru\m chiâng môi. Klêi tăng ngăn a mơ’nui hơnăm 2019, Ngế xiâm pơkuâ ngăn tâi tâng mâu hngêi pơkeăng pơlât xuân kal thế tơmâng khât troh tơdroăng cheăng pêi mê [ă ai mơhno x^ng xoăng ăm mơngế pêi cheăng pơkuâ hbrâ mơdât kơ-o êi xôu. Nôkố, rêm to hngêi pơkeăng ai 3 ngế [ok thái pơkeăng pơkuâ pơlât, môi veăng khăm, môi veăng a khoa pơlât Nội nhi Nhiễm [ă môi to veăng khăm a  {ơrô mơdât pơreăng tâ tú.

Sap ing mot tơchoâm, tơdroăng cheăng mơdât pơreăng kơ-o êi xôu tơ’lêi hlâu hên tâ [ă a loi khât, pơxiâm sap apoăng hơnăm kố tơngi la ngiâ ah, tơdroăng cheăng mê kô châ pêi tơ-[rê tâ ing râ kong pơlê troh tơring.

Kơ’nâi pơkâ pêi pro tơdroăng hbrâ mơdât kơ-o êi xôu a tơring tơniăn kal thế ‘mâi mơnhông pêi mâu tơdroăng cheăng:

Má môi, ngế xiâm pơkuâ mâu hngêi pơkeăng pơlât thế tơbleăng tơdroăng cheăng mơdât êi xôu tung tơdroăng cheăng pơkâ pêi ki xiâm. Pơcháu kơxo# tơdroăng cheăng pơkâ nhên ăm tơrêm kơvâ cheăng [ă ai tơbleăng tung tơdroăng vâ tơ’noăng.

Hngêi pơkeăng pơlât thế tí tăng ‘nâi ple\ng vâ tối pơtâng ăm Vi [an mâu tơring ai hlá mơ-éa hnê mơhno tơru\m [ă ing mâu khu râ, kơvâ cheăng.

Thế mơdêk tơdroăng hnê khăm ngăn têa kơhêa vâ re\ng châ ‘nâi hôm ai pơreăng pro êi xôu. Hdrối nah, châ ‘nâi pơreăng pro êi xôu ki hên khăm a Hngêi pơkeăng pơlât kơ o [ă êi xôu dêi kong pơlê ai 2/3 ngế tro kơ-o êi xôu tung lâp kong pơlê. Drêng ngin séa ngăn mê râ tơring ai mơhno thế khăm ngăn têa kơhêa vâ tăng ngăn hôm ai xiâm vi khuẩn ki pro kơ-o êi xôu, lơ mơ-eăm xua mê ôh tá châ hlo pơreăng. Xua mê, kal thế mơdêk tâ nếo tơdroăng cheăng khăm, ngăn vâ re\ng châ ‘nâi drêng pơlât a râ tơring mê tơdroăng cheăng hbrâ mơdât kơ o êi xôu kô tơniăn tâ.

-Hôm, mơnê kơ [ok thái pơkeăng!

Thu Huế - Quang Nhật

 Gương - Katarina Nga tơ-plôu [ă tơbleăng.