Tiô tơdroăng séa ngăn, mâu khu mơdró kâ phá xêh a tơnêi têa pin hiăng ai mâu troăng prôk ki mơnhông tơtêk ó rơdêi, sap ing vâ chê 63 rơpâu khu mơdró kâ pêi cheăng sap a hơnăm 2002 nah hiăng tâk troh dâng 550 rơpâu khu mơdró kâ ki hiăng cheăng păng ‘nâng a mơ’nui hơnăm nah. Tung pơla sap hơnăm 2006 troh hơnăm 2015, kơpong pêi cheăng kâ dêi khu phá xêh hiăng veăng pêi lo châ 40% kơxo# liăn ngân GDP tung lâp tơnêi têa, 30% ki kơnâ dêi tâi tâng kế tơmeăm pêi lo ing cheăng kơmăi kơmok, vâ chê 80% tâi tâng kơxo# kế tơmeăm châ pơto djâ ki tê rôe ‘ngré [ă mơdró kâ ki kuăn, 64% tung tâi tâng mâu kế tơmeăm pêi lo. Ki rơhêng vâ tối, kơpong pêi cheăng kâ khu phá xêh hiăng châ tơ’mot dâng 85% kơxo# mơngế pêi cheăng tung lâp tơnêi têa [ă rêm hơnăm tăng cheăng pêi ăm dâng 1 rơtuh 200 rơpâu ngế pêi cheăng. Maluâ ti mê, khu pêi cheăng kâ phá xêh xuân cho mâu rơpo\ng ki pêi cheăng kâ phá, 97% khu mơdró kâ ki pêi kâ iâ [ă kuăn xo.

Tiô pôa Nguyễn Hữu Thập, Kăn hnê ngăn Khu tơru\m mơdró kâ kuăn [ă krâ kơvâ dêi kong pơlê Tuyên Quang tối, kơnâng ki mơdât tơdroăng vâ mơnhông mơdêk dêi khu mơdró kâ phá xêh kố, mê cho tơdroăng ki tơru\m cheăng [ă khu mơdró kâ tung mâu kơchơ; tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na tơdroăng nếo ai, kơxo# liăn ki xiâm [ă tơnêi tơníu vâ pêi cheăng:

‘’Ki pá má môi dêi mâu khu mơdró kâ dế nôkố, mê cho pá vâ châ mung liăn ăm tơdroăng tê mơdró kâ, thăm pá ‘na tơdroăng kok tơmeăm khoăng vâ mung liăn, pá vâ châ pêi pro tiô troăng hơlâ ‘na tơnêi tơníu [ă mâu khu mơdró kâ ối trâm hên pá puât. Pak^ng mê, cho mơnhên tối kế tơmeăm dêi Hngêi rak liăn tá hâi teăm tơdrăng khât, tơtro khât. Mâu khu mơdró kâ pêi cheăng hâi teăm rơkê xua ki hlê ple\ng tá hâi teăm hên [ă pá ‘na tơdroăng pơkuâ ngăn khu mơdró kâ, pơkuâ ngăn ‘na cheăng kâ, tá hâi tơtro [ă xúa kơmăi kơmok ki kân rơdâ. Tơnêi têa tơru\m cheăng trâu rơdâ la hên kế tơmeăm dêi khu mơdró kâ a tơnêi têa pin ‘na um méa, túa tơlá, ki dâi le\m, krúa hơ’djâ, yă tê xuân tá hâi tơdâng [ă mâu kong têa vâi ê tung kơpong tâ tá achê pin’’.

Tung pơla mê, hên khu mơdró kâ tối ăm ‘nâi, kơxo# liăn ki ôh tá xê tối tơbleăng tu\m păng ‘nâng dế chiâng troăng prôk ki pro pá ăm mâu khu mơdró kâ dêi khu phá xêh vâ pơtối mơnhông mơdêk. Tung mê, ai tá tơdroăng ki hlo dêi tơná ai hnoăng pro kăn, pro pơkuâ, xo ing tơdroăng tí tăng mơnhên ngăn dêi kơ koan ki ai hnoăng cheăng kân vâ pơkâ mơgât, mơdât pêi pro, ing mê xuân pro hên khu mơdró kâ khu phá xêh chiâng tro lu\p dêi hên liăn ngân vâ pơtối pêi cheăng kâ, ing mê, tơdjâk troh túa ki tơ’mot hên khu mơdró kâ ing tíu ê vâ to\ng kum xuân pá chiâng ai tơtêk rơhéa ki klâi hên, cheăng kâ ôh ti tơniăn, đi đo trâm tơdroăng ki pá puât. Pôa Phạm Đình Đoàn, Kăn xiâm hnê ngăn Grup Phú Thái tối ăm ‘nâi:

‘’{ă khu mơdró kâ tung pơla mơnhông mơdêk ối trâm hên troăng hơlâ ki tá hâi tơ’ló khât. Hên khu mơdró kâ xuân pói rơhêng vâ khu kăn pơkuâ tơmâng ngăn, to\ng kum [ă ‘mâi hơ’lêh ăm túa cheăng kâ i tơtro [ă chal nôkố. Maluâ ti mê, tơdroăng ki vâ ‘mâi hơ’lêh mê đi đo to trâm hrá, pá puih. Drêng khu mơdró kâ tơpui tối ki chía kơtăng păng ‘nâng, maluâ ti mê, ki pơxúa ăm khu mơdró kâ xuân tá hâi teăm châ pơtroh ki klâi ăm tơná khu ki tơpui tối mê, hên khu mơdró kâ ôh ti hêng vâ môi tuăn. Ai hên khu mơdró kâ xuân ai troăng hơlâ (lo-bi) ‘’lobby’’ lăm mơhnhôk khu ki ê pá kong i veăng to\ng dêi châ, thăm nếo mơhá mơdrếo liăn ôh tá tơxâng. Tâng hmốu pơ ối ti mê đi đo, tơdroăng pêi cheăng kâ mơni kô ôh ti la lâi kâi châ tơtêk drêng tơnêi têa kal vâ po rơdâ trâu hơngế’’.

Tiô pôa Nguyễn Đình Cung, Kăn xiâm ngăn Vie#n hriăn ple\ng ‘na pơkuâ cheăng kâ tơnêi têa tối, [ă túa pơkuâ cheăng dêi tơnêi têa tiah dế nôkố, mâu kơ koan pơkuâ ngăn tơnêi têa xuân chiâng vâ ai hnoăng veăng hnê tối tung tơdroăng pêi cheăng kâ, tê mơdró dêi tâi tâng khu mơdró kâ. Ai pá môi tơdroăng ki ối trâm pá nếo, khu mơdró kâ phá xêh pá kong ôh tá khên pơsăm tối, vâ kring vế hnoăng cheăng, tơdroăng pêi kâ dêi tơná. Xua ti mê, kơ koan tơnêi têa xuân ối pơtối pro tơ’lêi hlâu tung veăng hnê tối, chông djâ ‘na tê mơdró kâ, [ă xuân ai mâu tơdroăng ti xê to vâ pro pơxúa ăm tơchuôm, mê cho pro pơxúa ăm to mơngế phá xêh tung pơla pro tơdâng tơ’mô ăm pơla khu cheăng kâ phá xêh pá kong. Xua ti mê, khoh chiâng ai tơdroăng athế ‘no liăn ti xê troăng hơlâ dêi tơnêi têa athế mơ’no. Mâu tơdroăng ki mê xuân cho kơnâng mơdât khu mơdró kâ trâm pá tung tơdroăng vâ mơnhông mơdêk thăm rế hơngế trâu tâ.

Pôa Nguyễn Đình Cung xuân tối ăm ‘nâi, vâ khoh châ tơbriât ki tơtro tơdroăng cheăng khât, athế kơdroh tâi tâng mâu kơxo# liăn ki nâp, ki ăm ôh tá xê khât mê, ing mê, nếo tơngah tơdroăng rak vế tro luât, hiâm mơno, túa pêi cheăng dêi khu chêh pro hlá mơ-éa dêi tơnêi têa nếo chía hơ’lêh le\m tro tâ. Vâ khoh châ chiâng pêi pro tiah mê, kal athế séa ngăn nhên a mâu troăng hơlâ ki ối tơvâ tơvân, ki ối mơdât ‘na tơdroăng ki vâ mơnhông mơdêk, [ă mâu tơdroăng pơkâ kal athế ai ki nếo dêi mâu khu mơdró kâ phá xêh vâ ai troăng prôk i tơtro:

‘’Athế hơ’lêh túa ki tăng rah kơxo# mơngế pơkuâ cheăng. Vâ chiâng pêi pro tro tơdroăng kố, mê athế pơtối mơnhông mơdêk ‘na tê mơdró kâ, pêi châ liăn ngân, mơngế ki pơkuâ, mơngế pêi cheăng, hơ’lêh lôi tơdroăng ki ai khu ki pâ - ah ai khu ki ăm tê kơtê - malối tung tơdroăng tăng rah xo mơngế pơkuâ cheăng mơdró kâ. Ki má péa nếo, athế ‘mâi hơ’lêh túa cheăng ‘na tê mơdró kâ dêi tơnêi têa vâ khoh ai tu\m tơmeăm khoăng, liăn ngân, tơ’lêi hlâu ăm mâu khu mơdró veăng ‘no dêi liăn ngân, mơhnhôk mâu khu mơdró kâ phá xêh veăng kum ‘no liăn cheăng kâ. Ki má pái, liăn ngân dêi tơnêi têa kal athế châ rak ngăn i krâu tâ, kơdroh tơdroăng ki tí tăng mơ’no đi đo, ‘no liăn ngân cho tơku\m mơjiâng pro hngêi pêi cheăng, tíu pêi cheăng [ă hnê mơjiâng mơngế ki pơkuâ, mơngế cheăng păng ‘nâng’’.

Hên khu mơdró kâ tối, kơxo# liăn ki ‘no cheăng ôh tá tơdrăng dế pro mơdât khu mơdró kâ phá xêh vâ tơtêk

Hên ngế hriăn cheăng ‘na khoa hok, mâu ki hlê ple\ng ‘na pêi cheăng kâ tối ăm ‘nâi, vâ khu mơdró kâ phá xêh pá kong pơtối châ mơnhông mơdêk ó rơdêi tâ tung la ngiâ, kal ai hên khu mơdró kâ ki krâ kơvâ [ă ki kân, ai ivá pêi cheăng pro tơ’lêi hlâu, rơkê hlế ‘na tơdroăng mơhnhôk khu mơdró kâ kong têa ê veăng ‘no liăn cheăng, mơ’no tê kế tơmeăm [ă kum khu mơdró kâ ki kuăn. Tơdrêng amê, kal athế ai tơdroăng tơkêa ing peăng Chin phuh, mâu khu râ, kơvâ cheăng ‘na tơdroăng ki tơdrăng, ‘na tíu ki vâ ‘no liăn cheăng, pơkâ dêi luât [ă ki ê hía rak vế, pêi pro tơdroăng dêi Chin phuh kal athế tơdrăng khât, kơhnâ tro păng ‘nâng, tơdroăng mê châ pro sap ing tíu xiâm tơnêi têa, troh a kong pơlê, a tơring, [ă troh a pơlê cheăm. Ngiâ méa dêi mơdró kâ păng ‘nâng cho tơdroăng cheăng ki tơdâng tơ’mô pơrá hên kơvâ, hên khu râ cheăng, xut tah lôi kơnâng ki kâng mơdât ‘na tơdroăng ki vâ mơhnhôk kum ăm mâu khu mơdró kâ phá xêh châ mơnhông tơtêk. Pôa Nguyễn Văn Thạo-Tie#n sih, Kăn pho\ hnê ngăn Ho#i đông tơpui leăng dêi tơnêi têa tối:

‘’Pin athế pơtối pêi pro kêi đeăng mâu troăng hơlâ, túa cheăng, ki rơhêng vâ tối, mê cho tơku\m tah lôi mâu kơnâng ki kâng mơdât ôh tá ăm khu mơdró kâ phá xêh châ tơtêk. Mơjiâng ngiâ méa cheăng kâ tơ’lêi hlâu ăm khu mơdró phá xêh châ mơnhông tơtêk. Pơtối mơjiâng [ă mơnhông mâu hngêi pêi cheăng, troăng prôk, [ă thăm mơnhông ivá cheăng tiô túa khoa hok, cheăng kơmăi kơmok chal nếo dêi tơnêi têa [ă ki rơhêng vâ tối cho mơnhông mơdêk vâ mơjiâng khu ngế ki rơkê ple\ng păng ‘nâng tung pơkuâ [ă pêi cheăng ăm khu mơdró kâ. Thăm mơnhông ki tơ-[rê ki ai tơtro ki khât dêi hnoăng pơkuâ ngăn dêi tơnêi têa. Mơjiâng tơnêi têa ki tơdrăng, tơtro, cho khât, đi đo pro tơ’lêi hlâu ăm troăng hơlâ vâ tơxông tơtêk, mơjiâng hnoăng pơkuâ ngăn, rak vế tơnêi têa tơtro tơxâng chal nếo [ă mơjiâng troăng hơlâ mơdró kâ dêi tơnêi têa châ tơ-[rê ki ‘ló păng ‘nâng’’.

Ki tơ-[rê dêi cheăng kâ pro pơxúa ing mâu khu mơdró kâ phá xêh pin hiăng hlo nhên, ‘nâi khât, xua mê, kal athế ai tâi tâng khu râ, kơvâ cheăng pơrá veăng ‘no ivá mơno vâ kring vế rak tơniăn ăm hnoăng cheăng, ăm ngiâ méa dêi hnoăng mơdró kâ châ rế tơdrăng tơpâ, tơtro khâp, krá kâk. Tung mê, kal athế mơhnhôk tâi tâng rêm khu râ vâ khoh mơdêk rế rơdêi tâ nếo ăm tơru\m cheăng kâ tê mơdró pêi thăm lo hên kế tơmeăm-liăn ngân ki kân kơnâ hên luâ tâ tung la ngiâ.

Nguyễn Hằng chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng