Phá tơ-ê ƀă tơdroăng ki tơbriât dêi rơpó pêt kơphế, kơxu, tiu môi tiah hdrối nah, bro lối rơtuh ngế kuăn pơlê ki pêi chiâk ƀă hên khu mơdró kâ trâm pá puât, plâi sầu riêng Tây Nguyên hiăng ai hlá mơ-éa “mơnhên” ƀă mâu túa pơkâ ƀlêi chiâng tung plâ 20 hơnăm hdrối, rơtế ƀă mâu tơdroăng ki pơxúa kân xua tơnêi tơníu, hyôh kong prâi tơtro. Phá tơ-ê nếo, sầu riêng Tây Nguyên tơtro pêt tơvât ƀă kơphế drêng pêt tung môi ƀăng tơnêi, kum kuăn pơlê kô chiâng pêt tơƀrê ƀă 2 hdrê kố, ing mê kơdroh tơdroăng ki ôh tá mơhúa sap ing tơdroăng ki hơ’lêh dêi kơchơ tê mơdró.

Ki ê nếo, pêt plâi sầu riêng hlo dế tâk rĕng môi tiah Tây Nguyên nôkố xuân cho tơdroăng ki xơpá vâ ‘nâi hdrối, drêng kuăn pơlê lâk, rôu, ko tah dêi tâi tâng kơphế vâ pêt plâi sầu riêng; hên kuăn pơlê tá hâi hlê plĕng khât tung tơdroăng ki pêt ƀă rak ngăn la xuân ối ‘no hên liăn pêt hdrê ki kal athế pin rak ngăn krâ, rơkê; khu tơrŭm kơvâ pêi pêt-tê mơdró plâi sầu riêng ối a kơlo ki tá hâi tơdâng tơ’mô.

‘Na tơdroăng kố, ngế chêh hlá tơbeăng Dương Đình Tuấn, cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam a Tây Nguyên ai mâu ƀai chêh “Tơbriât pêt sầu riêng a Tây Nguyên – Kô trâm ôh tá mơhúa ƀă rôh tơ’lêi hlâu, ai tối ‘na hnoăng cheăng ki pá puih krê dêi tơdroăng pêt plâi sầu riêng ƀă kơvâ pêi chiâk deăng Tây Nguyên rơtế ƀă mâu tơdroăng ki ôh tá mơhúa dế trâ xua túa ki pêt ôh tá tơmiât troh tơdroăng pơtê. Tơdroăng tơpui hâi kố, pó vâi krâ nhŏng o tơmâng ƀai má 1: “Sầu riêng pêi lo liăn ngân mơnhâu troh kơphế ki pêt tơniăn ton”, tối ‘na tơdroăng ki kơphế rế hía rế vâ hía lôi ing mâu kơpong pêt tơvât hdrê loăng ki ê, bro chiâng mâu kơpong ki pêt to plâi sầu riêng.

Pơlê kong krâm Buôn Hồ cho môi tung mâu kơpong pêi cheăng kâ ai tíu chêh inâi ‘na tơnêi tíu kơphế Ƀuôn Ma Thuột. Kơphế a kơpong kố vâi ô eăng sap ing hơnăm 1975 xua châ pêt a tơnêi khêi bazan hơpok lĕm, ki a‘ngêi 600 troh 700 met tâng vâ pơchông ƀă rơgâ têa kơxĭ. La nôkố, kơphế akố hiăng hên ngế ôh tá vâ tơmâng ngăn khât to lâi tâng vâ pơchông ƀă loăng plâi sầu riêng.

A mâu bêng dêi pơlê kong krâm, loăng plâi sầu riêng hên tâ loăng kơphế. Pôa Nguyẽn Hồng Thanh, môi ngế kro mơdrŏng ‘na plâi sầu riêng ối a bêng An Bình ăm ‘nâi, rôh apoăng pôa pêt tơvât vâ xo kơphế ăm hding kong tô khong khía ăm loăng sầu riêng drêng loăng ối kŭn; xo kơxô̆ liăn pê lo ing tê kơphế ƀă sầu riêng. La drêng sầu riêng hiăng châ krí, pôa hiăng ko tâi dêi kơphế. Nhŏng o pôa Thanh xuân hriâm ƀối túa pêi cheăng mê, ko tah dêi loăng kơphế pêt to loăng plâi sầu riêng:

“Nah á ‘nâi vâ tơmiât pêi ton xŏn xua mê xuân pêt kơphế, krí dêi kơphế xuân châ to lâi tâ̆n. Vâ loăng plâi sầu riêng gá luâ tâ, sầu riêng hiăng ai plâi a ko tâi kơphế. Peăng hngêi pâ á hlo ti mê ngăn hôm ‘nâng mê xuân ko dêi kơphế ing hâi ki a poăng pêt sầu riêng’’.

Tâng vâ pơchông ƀă Ƀuôn Hồ, loăng kơphế a tơring Krông Pač thăm rế ai inâi ô eăng luâ tâ: cho xiâm dêi kơphế Robusta Việt Nam. La nôkố, loăng kơphế a kơpong “tơnêi xiâm mê’’ xuân pá ai xếo. Sap ing hdrê loăng pêt ki xiâm, nôkố kơphế a kố hiăng chiâng hdrê loăng ki pêt iâ tê. Hên ƀăng tơnêi hiăng tro loăng plâi sầu riêng pơ’lêh tâi tâng.

Tơdroăng pêt tơvât loăng plâi sầu riêng klêi mê ko tah tâi kơphế hiăng hlo hên lâp lu sap ing cheăm Ea Yông troh mâu cheăm Ea Kênh,  Ea Knuêch  ƀă  Hòa Đông. Nếo pêt tơ’nôm 200 xiâm loăng plâi sầu riêng a 1,2 ha tơnêi kơphế, pôa Nguyễn Xuân Quang, thôn Tân Hòa 2, cheăm Ea Knuếc ăm ‘nâi, loăng plâi sầu riêng pêt hên tiah mê hên luâ 3 hdrôh tâng vâ pơchông ƀă pêt tơvât tiô hmâ sap nah.

Xua mê, drêng loăng plâi sầu riêng hiăng kân ah, kơphế kô tro ko tah tâi tâng. Pôa Quang tối tơdroăng mê ôh tá xê tá tro, tơvâ tơvân xua rêm ngế nôkố bú tơmiât troh loăng plâi sầu riêng tê:

“Nôkố ki hên bú ai to kơphế ƀă loăng plâi sầu riêng, mê kơphế pin pêt châ xo ôh tá hên to lâi. Ăm hlo a ngiâ nôkố sầu riêng dế ai yă mê pin pêt loăng ki mê ‘nôi”.

Ƀă kong pơlê Lâm Đồng, mơhé túa cheăng pêt tơvât loăng plâi sầu riêng hlo hrá tâ Dak Lak, la hdrê loăng ki kố xuân dế hnâp kơphế vâ tối hên tâ kơphế a mâu kơpong ki pêt hên, môi tiah Di Linh, Đức Trọng, Lâm Hà. Nguyễn Văn Trung, ngế ki pêi chiâk ối a cheăm Đinh Trang Hòa, tơring  Di Linh ăm ‘nâi:

“Nôkố kuăn pơlê ngế ki lâi xuân môi  tiah mê, kuăn pơlê pin hlo ngế ki kố pêt loăng plâi sầu riêng, Ngế ki tá pêt loăng plâi sầu riêng châ hên mê vâi tơxup dêi pó pêt, prôk alâi xuân hlo vâi pêt’’.

Tiô pơkâ 1987 hơnăm 2012 dêi Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê (kĭ Pơkâ mơnhông mơdêk pêt kơphế Việt Nam), troh hơnăm 2020,  Tây Nguyên bú ối 447.000 ha kơphế ƀă pơtối kơdroh ối 433.000 ha a hơnăm 2030. La ki khât gá tơ-ê ƀă tơdroăng pơkâ, tơnêi pêt kơphế a 5 to kong pơlê dế a kơlo vâ chê 640 rơpâu ha, hên luâ tâ tơdế tiô pơkâ, rơlối vâ chê 2000.000 ha.

Tiô pôa Nguyễn Nam Hải, Kăn hnê ngăn Khu pêt kơphế - Ca cao Việt Nam, tơdroăng lối 40 rơpâu ha loăng plâi sầu riêng pêt a tơnêi kơphế, pa kong cho môi tơdroăng ăm hlo xua gá kum tơdroăng pơkâ kơdroh tơnêi pêt kơphế dêi Tây Nguyên chiâng ai khât. La tơdroăng kơphế chiâng rế iâ a mâu kơpong pêt ki vâi ô eăng dế cho tơdroăng tô tuăn ‘’Rế kơdroh ki lĕm” dêi kơvâ cheăng mê. 

Chiâng ai tơdroăng kơphế chiâng dâi lĕm la plâi gá iâ tung mâu hơnăm kô hía nah, pôa Nguyễn Nam Hải tối tiah kố, loăng plâi kâ, malối cho sầu riêng hiăng hdi tơnêi pêt kơphế hên tâ kơxô̆ ki kong pơlê riân tơbleăng.  Tơdroăng kố tâng ôh tá mơ-eăm tơkâ luâ, luât pơkâ tŏng kum dêi tơnêi têa ƀă ôh tá riân tơmiât ngăn nhên hdrối dêi mâu khu mơdró tá 2 kơvâ cheăng kô pá vâ ai khât:

“Nôkố mâu tơring cheăm kong pơlê thế tối nhên tơnêi ki pơ’lêh pêt loăng plâi kâ gá to lâi. Kơxô̆ ki riân mê thế tro, ôh tá xê riân ngăn môi tiah hdrối nah, kơphế kô chêh tối kơphế, la ki khât gá kuăn pơlê hiăng pơ’lêh pêt loăng plâi ki ê”.

A Tây Nguyên, sầu riêng pêt tơvât dế hlo pơxúa châ xo hên kơpêng ‘nâ pá xôp 1 rơtal liăn tung môi ha tung 1 hơnăm, tung pơla mê kơphế pêt tơvât bú châ hên 100 rơtuh liăn. 1 pŭm plâi sầu riêng tơ‘mô ƀă môi xiâm loăng kơphế, 1 xiâm loăng plâi sầu riêng tơ’mô ƀă lâp môi kơdrum kơphế. Tơ’nôm a mê, kuăn pơlê tối, bú to loăng plâi sầu riêng tê nếo ai mah kơxô̆  kơpong pêt vâ tê ăm kong têa ê, thăm rế hlo hên ngế ko tah dêi loăng kơphế.

Ing tơdroăng “Prôk ai sầu riêng, ton tơrŏng ai kơphế” cho khât ‘nâng, tơdroăng ko tah kơphế tiô pêt loăng sầu riêng hlo chiâng tơdroăng ki dế mơdât ƀă hên tơdroăng trâm pá, malối drêng mâu tơdroăng ‘na kih thuât kŏng ngê̆, khu tơrŭm cheăng  ‘na tơmeăm ƀă tơdroăng kơchơ tê mơdró  plâi sầu riêng hâi tro ƀă ôh tá tơdâng tơ’mô.

Ƀai 2: Ôh tá tơdâng tơ’mô – pá puât kân ăm plâi sầu riêng Tây Nguyên

https://vov4.vov.vn/xodang/pei-chiak-nha-nong/bai-2-oh-ta-todang-tomo-pa-puat-kan-am-plai-sau-rieng-tay-nguyen-417679.vov4