Kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng dêi Tây Nguyên dế mơdêk po rơdâ deăng pêt plâi sầu riêng. La hên kuăn pơlê xuân hâi hlê ‘na kih thuât, pơkâ tơdroăng pêt rak ngăn plâi sầu riêng. Ƀă khu râ kơvâ cheăng hâi hlê tŭm tơdroăng hâi pêi tơdrêng. Tơdroăng mê, kô pro pá ƀă pro hên tơdroăng ki xơpá ƀă mơngế pêt loăng plâi sầu riêng tung la ngiâ. Mâu tơdroăng mê châ tối tung peăng má 2 dêi hên ƀai “Rế hên deăng pêt loăng plâi sầu riêng a Tây Nguyên ki xơpá ƀă tơ’lêi hlâu”.

Rơpŏng ngoh Dương Việt ối a thôn Tân Thành, cheăm Dliê Ya, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak ai lối 30 xiâm plâi sầu riêng pêt tơvât tung kơdrum kơphế. Mâu loăng plâi sầu riêng kố hiăng châ pêt vâ chê 10 hơnăm, xiâm hiăng kân ƀă châ mơngế. Mâu tơkâng achê xiâm hiăng kân ƀă kơtêi chêng.

Ngoh Việt rak ngăn plâi sầu riêng môi tiah kơphế: rơtế rơvât môi khu phon, tôh têa môi tiah. Laga bu kơphế plâi tơniăn mê plâi sầu riêng ôh tá plâi ôh. Hơnăm ki hên má môi ngoh bu châ xo 1 tă tơdế, mê ngoh hiăng chêh tơbleăng tung măng ăm mung kơdrum loăng plâi sầu riêng dêi tơná:

“Kố pơrá cho mâu plâi sầu riêng kân. Xiâm kân, tơkâng kân, hveăng kân. Tâng mâu ngế ki ‘nâi rak ngăn mê rêm xiâm loăng plâi kô châ tă. Laga rơpŏng ôh tá ‘nâi rak ngăn xua mê ai hơnăm ôh tá châ ki klâi, bu châ môi péa tă tê. Ôh tá ‘nâi hôm ai nhŏng o ki lâi tơdah pêi xo kơpêng hrĭng tiô kơdrum mê krếo á o. Mê rơpŏng á ôh tá ‘nâi rak ngăn, ôh tá chiâng pro ăm plâi ôh tá tơruih’’.

Jâ Phạm Thị Hương ối a thôn 19 khế 5, cheăm Ea Yông, tơring Krông Păč, kong pơlê Dak Lak xuân trâm pá ƀă kih thuât rak ngăn. Hiăng ai lối 20 hơnăm pêt plâi sầu riêng, ƀă kơdrum sầu riêng Dona lối 1 hectar, laga plâi ôh tá dâi lĕm, yă tê iâ 10% tâng pơchông ƀă ki lĕm. Pêi lo ôh tá tơniăn; ai hơnăm châ troh 25 tâ̆n, laga hơnăm ki ê bu châ lối 10 tâ̆n. Jâ Hương tối ăm ‘nâi, a tơring xuân ai hên ngế pêi mơdró ‘na kih thuât plâi sầu riêng laga rơpŏng ôh tá mung, xua yă lối kơnâ.

“Ôh tá ‘nâi châ xo plâi sầu riêng to lâi ôh mê hiăng pâ môi kilô  kâ môi rơpâu. Môi tiah kơdrum á kố, pêi lo châ 20 tâ̆n mê hriâm a vâi, vâi pâ 20 rơtuh liăn. Tâng ôh tá châ 20 tâ̆n mê bu 10 tâ̆n, 5 tâ̆n mê vâi xuân pâ rêm kĭ môi rơpâu. Xua mê á ôh tá vâ ôh, rơpŏng hngêi pêi xêh, châ hên kâ hên, châ iâ kâ iâ’’.

Tiô tiên sih Đặng Bá Đàn, Kăn pơkuâ Ƀơrô Tíu xiâm Mơhnhôk pêi chiâk deăng tơnêi têa kơpong pá hdroh peăng Tơdế tơnêi têa ƀă Tây Nguyên, Tây Nguyên tơ’lêi hlâu kân vâ pêt plâi sầu riêng. Ki rơhêng vâ tối, troăng pêt tơvât kơphế - plâi sầu riêng kô kum kơpong kố kô chiâng pêt chât rơpâu hetar mê xuân tơniăn ki krá tơniăn.

Laga Pơkâ kơthô ‘na séa ngăn plâi sầu riêng hiăng kĭ ƀă khu rôe kong têa Sinuâ pơtối pơkâ mâu kơpong pêt bu chiâng pêt môi khu loăng plâi kâ tê cho plâi sầu riêng. Tơdroăng ki mê rế pro chiâng ai tơdroăng ‘nhê tah tâi xiâm loăng kơphế chiâng rĕng.

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn tối:

“Châ khât rêm kong têa mê ai mâu loăng plâi kâ phá tơ ê dêi pó. Ƀă a mâu kong têa kố vâi tô tuăn cho pêt tơvât mê hôm chiâng kâi mơdât pơreăng kâ ‘nhê ing pêt tơvât loăng plâi sầu riêng há lơ ôh. Laga tơdroăng kố mê a tơnêi têa pin, tá hâi tối troh tơdroăng mê cho pin thế pro mah kơxô̆ kơpong pêt môi tiah nôkố’’.

Troh nôkố, Tây Nguyên châ mơnhên tâi tâng 131 mah kơxô̆ kơpong pêt plâi sầu riêng, châ 5 xôh tâng pơchông ƀă hơnăm nah, ăm hlo châ tơƀrê ‘nâng tung tơdroăng hbrâ vâ plâi sầu riêng Tây Nguyên tê ngi kong têa ê. Mơhé mê, tâng pơchông ƀă tâi tâng ƀăng deăng plâi sầu riêng a kơpong, ki châ pro ăm mah cho iâ, tơdrêng amê tơdroăng pro ăm – pơkuâ – xúa mah kơpong pêt trâm hên pá puât.

Xua ôh tá tŭm tơdroăng loi tơngah, ôh tá tơdrăng lĕm, ai ki ‘na kơpong pêt hiăng châ pro ăm mah, laga mơngế pêt mơjiâng săm tối pâ hnoăng pơkuâ mah kơxô̆. Ai ki ‘nâ chiâng vâ pro ăm mah laga mơngế pêt mơjiâng ôh tá vâ xua ôh tá loi khu tê mơdró. Pôa Trần Quốc Toàn, Kăn phŏ pơkuâ kơ koan xiâm pơkuâ ki dâi lĕm tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, ká xi xŏng Dak Lak, tối ‘na hiâm mơno ối nhôm dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng:

“Vâi tối vâ ôh tá kĭ ƀă kơbố, xua vâi xuân tá hâi loi tơngah kơbố ôh. Á kơ-êng vâi ti lâi ôh tá loi tơngah, mê vâi tối nôkố kĭ, kơxo ah ai tơdroăng ki thế tiô vâi, pơklât ngin mê pro ti lâi ah. Xua mê mâu tơdroăng ki mê thế ai pơkâ môi tuăn ƀă pơkâ nhên kơbố ngế ki ối tung dế vâ tơleăng tơdroăng tơxup tơbriât mê. Luât cheăng kâ, luât xivil hiăng ai, laga tơleăng mâu tơdroăng tơxup tơbriât dêi kuăn pơlê pá ‘nâng’’.

Achê kố, tung khu pơxiâm tăng cheăng pêi, pêi chiâk deăng a Tây Nguyên tối rơdâ tơdroăng ‘’Vâ rĕng mê thế prôk môi ngế, vâ prôk hơhngế dêi rơtế dêi rơpó’’. Plâi sầu riêng Việt Nam dế mơnhông mơdêk rĕng ƀă la ngiâ cho mâu kong têa ki hơngế, tung la ngiâ kô tê ăm hên mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi, rơtế dêi rơpó thăm kal khât. Laga ƀă tơdroăng ki ôh tá loi tơngah, ôh tá ‘nâi ngăn hơngế, pêi cheăng ôh tá tơkŭm dêi pó, tơdroăng vâ châ tê hơngế a mâu kong têa dêi plâi sầu riêng Tây Nguyên xuân u ối cho tơdroăng thế tơpui tơno, thế ‘mâi rơnêu.

Ƀai 1: Sầu riêng dế mơnhâu kơphế krá tơniăn

https://vov4.vov.vn/xodang/pei-chiak-nha-nong/bai-1-sau-rieng-de-monhau-kophe-kra-tonian-417578.vov4