Tâ tá kơpong thôn 8, cheăm Ea Huar, tơring Ƀuôn Đôn nôkố ai 3 to kơdroăng  păn chu, rêm to kơdroăng păn sap ing to lâi rơpâu troh lối chât rơpâu pŭm. Pôa Phạm Hồng Nguyên hngêi ối a pái to hơlâ troăng rơchoâ têa thôn 8, cheăm Ea Huar tối, xú ‘mêi, xú ŭm sap ing mâu kơdroăng păn chu troh a hên km, malối a kong măng ƀă kơxo má. Thăm nếo mâu kơdroăng păn chu ối tong mơ’no têa, êak lo pa gong.

“Tung pơla khế 7 – 7 rơnó mêi, to ton á lăm xế ká mê hlo ai tơdroăng ki mơ’no têa, êak chu sap ing kơdroăng păn peăng tung dế. Á mot tung kơdroăng á tối nhŏng o pôi tá mơ’no têa ‘mêi lo pa kong xếo, tâng mơ’no tiah mê kuăn pơlê kô pơsăm tối, klêi kơ’nâi mê ki xú ŭm gá chía tâ iâ sap ing 70 – 80%. Nếo a chê kố mê vâi mơ’no nếo, a kơxo kố hlo hên tâ, ôh tá kâi chiu. Ki xú ŭm gá ‘mêi ó khât mê athế klĭng péa, truâ kên pâng môh rơkong. Kơdrâi á dế tro châi êi rơtốu môh, tro hrik xo ki ‘mêi kố mê gá ki gá rế râ tâ”.

Jâ Nguyễn Thị Lơ, ngế pơkuâ thôn 8, cheăm Ea Huar tối, tung pơla hdrối nah, kuăn pơlê pơtối tối ‘na tơdroăng ki hlo ai mâu kơdroăng păn chu a thôn kố mơ’no têa ‘mêi lo a têa plông. Kơ koan ki ai tơdjâk troh xuân hiăng châ  hlo tơdroăng ki mơ’no têa ‘mêi lo pa kong ƀă hiăng pơxâu phâk. Laga klêi kơ’nâi mê ai nếo tơdroăng ki mê.

“Châ tơdroăng ki tơpui tối hên dêi kuăn pơlê, khu kŏng an, kăn ƀô̆ cheăm séa ngăn ƀă châ hlo tơdroăng ki mơ’no têa ‘mêi a pa kong, mê pơxâu phâk. Tơdroăng mê xuân ối xêh tiah mê, mâu rơpŏng kuăn pơlê pâ thế mâu khu râ, pơkuâ cheăng kal pơkâ tơleăng kơtăng vâ mâu tíu ki păn chu pêi pro kơtăng mâu tơdroăng tơhrâ rak vế tơniăn hyôh kong prâi vâ rak vế ivá ăm kuăn pơlê''.

Tiô pôa Nguyễn Hữu Hải, ngế ki pơkuâ tíu păn chu a cheăm Ea Huar, ƀă tơdroăng ki ai hên rông păn chu dế păn, tơdroăng ki ‘mêi hyôh kong prâi tơnêi tơníu têa kô mơdêk hên tâ. Tơdroăng ki ‘no liăn pro tíu ki mơ’no têa ‘mêi kal châ ngăn cho tơdroăng ki pơklât thế ƀă tâi tâng mâu tíu păn mê nếo kâi hbrâ mơdât ki ‘mêi:

“Á xuân hiăng hlê ƀă ai túa ‘mâi rơneu, mê cho pro tơ’nôm tơdrá hlâm rơngiâp a ‘ngêi ai khía pêi lo pa gong vâ mơdât ki xú ‘mêi; klêi mê krâ tơ’nôm hơpiâp mơ’no têa ngêa hngíu xúa trếo Sjock S, vâ mơdât ki xú ‘mêi pêi lo trâm hyôh têa xú ‘mêi kô kơdroh, kơdroh tơdroăng ki xú ‘mêi lo pa gong. Tơdroăng ki păn hên kố iâ hên gá pơrá xú ‘mêi, tơdroăng akố cho pro kơdroh ki xú ‘mêi kố xo”.

Xuân a tơring Ƀuôn Đôn, cheăm Ea Wer nôkố ai 3 to kơdroăng păn cho lối 10 rơpâu pŭm tung môi kơdroăng. Pôa Trần Minh Trình – Kăn hnê ngăn Vi ƀan cheăm ăm ‘nâi, tá kuăn pơlê ƀă mâu khu ki ai tơdjâk troh a cheăm, pơrá athế mơdêk tơdroăng séa ngăn vâ hbrâ mơdât mâu kơdroăng păn pro ‘mêi troh hyôh kong prâi tơnêi tơníu:

“Ngin hiăng pơkâ thế vâi krâ nhŏng o a cheăm tâng hlo tíu păn ki lâi mơ’no têa ‘mêi long pa gong mê athế quay phim, xup um vâ bro tơdroăng ki ai khât pơkâ tơleăng tơdroăng ki bro xôi. Pakĭng mê, pâ thế Vi ƀan hnê ngăn tơring, kong pơlê mơjiâng khu ki ai tơdjâk vâ séa ngăn đi đo 6 khế môi hdroh vâ ‘mâi rơnêu tơdroăng ki mơ’no têa ‘mêi lo pa gong; pakĭng mê xuân kal krâ ‘măn tíu ki séa ngăn, camera séa ngăn a mâu kơpong ki ai hên rông păn, vâ xo tơdroăng ki ai khât mê vâ pơkâ tơleăng”.

Drêng hlo tơdroăng păn chu pro xú ‘mêi ăm hyôh kong prâi, tơnêi tíu, kơ koan ngăn ‘na păn mơnăn a kong pơlê Dak Lak hiăng mơ’no mâu tơdroăng pơkâ vâ mơdât tơdroăng kố. Jâ Lê Thị Thu Hiền - Kăn pơkuâ ƀơrô ngăn ‘na hyôh kong prâi, Khu ngăn ‘na tơmeăm khoăng tung kơdâm tơnêi, a ngâ tơnêi ƀă kong prâi dêi kong pơlê Dak Lak kô tối tơbleăng ‘na túa ki vâ hbrâ mơdât ki ‘mêi dêi tơdroăng mơ’no têa ‘mêi ing păn chu. Pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng.

-Ô jâ, tiô mâu tơdroăng pơkâ ƀă chêh mơnhên dế nôkố, tơdroăng ki tah têa drâm, têa nŭm tung păn chu kal athế pêi pro ti lâi?

Jâ Lê Thị Thu Hiền: Têa drâm, kế ‘mêi ki mơ’no ing păn mơnăn ai 3 tơdroăng ki xiâm: Má môi cho têa ‘mêi ki mơ’no ing kơdroăng mơnăn, ki má péa cho eâk mơnăn ki má pái cho hyôh ‘mêi ki lo ing kơdroăng, klôh eâk mơnăn. ƀă tơdroăng ki vâ tah lôi têa nŭm, têa ‘mêi ing păn mơnăn ki hiăng châ kĭ hnê tối tung pơla nôkố mê athế pêi pro tiô 2 tơdroăng a kơ’nâi kố: Tâng têa nŭm ki mơ’no lo a têa kroăng, têa krông, long, tŏng... tâng ôh tá chiâng vâ vêh xo xúa pêi pro ki ê mê athế pêi pro tiô tơdroăng hnê a kơ’nâi kố. Ƀă mâu kơdroăng ki kân tiah kố mê cho: Têa nŭm, têa drâm klêi kơ’nâi mơdiê lo ing eâk mơnăn kô mơ’no ‘mot tung klôh ki vâ hdoăng ‘măn.

Klôh ki hdoăng mê kal athế ai têa ki tơtrro ƀă ai đô̆ pH. Klêi mê, têa nŭm kô châ ‘mot tung klôh biogas, akố kô mơ’no hyôh ki xú ‘mêi, tơkeá vâ tối, xúa mâu oâ ki vâ pro mơgrúa têa nŭm, eâk mơnăn tung klôh biogas.

Klêi kơ’nâi mơ’no têa nŭm mot tung klôh biogas mê kô ăm hiu troh a klôh ki pro mơgrúa, vâ ga tơvât ƀă têa hnối ai tá đô̆ pH. Pơtối mê, têa drâm mê kô pơtối hiu tiô klôh ki ôh tá ai hyôh anoxic, vâ pro hê lôi hyôh ‘mêi, xú khĭng.

Pơtối mê, têa nŭm kô pơtối mot tung klôh ki tah lôi hyôh, klêi mê, mot tung klôh ki pro kơhleăng tah lôi eâk mơnăn, klêi mê, mot tung klôh têa sinh hok. Têa ki châ mơ’no troh a klôh sinh hok mê athế tơtro tơniăn tiô túa ki pơkâ têa ki tro tiô Pơkâ 62/2016 dêi Khu xiâm ngăn ‘na tơmeăm khoăng-têa tơnêi ƀă hyôh kong prâi hiăng chêh mơ’no. Mâu têa ki mê athế tơniăn tro tiô tơdroăng pơkâ drăng troăng A, troăng B, ƀă ai kơlo kơxô̆ KQ, KS tiô tơdroăng pơkâ ki nếo ‘na mơ’no têa drâm lo a tơnêi tíu.

-Mê jâ nếo tối ‘na tơdroăng ki mơ’no têa drâm, têa nŭm lo troh a klôh têa ki pro mơgrúa, mê tơdroăng ki vâ pro mơgrúa têa drâm hdrối mê châ pơkâ tiah lâi, ôh jâ?

Jâ Lê Thị Thu Hiền: Vêh xúa ăm tơdroăng ki tôh hdrê loăng mê troh tiô pơkâ ki hơ’lêh môi tiah a mâu tơdroăng ki tối a kơ’nâi  kố. Ƀă têa ki mơ’no klêi kơ’nâi mơdiê tah lo klâ ing eâk mơnăn mê xuân athế mơ’no mot tung klôh ki vâ gô̆m, klêi mê, troh a klôh biogas, klêi mê, pơtối hiu tiô klôh ki vâ pro tơdâng pơla têa hnăng ƀă klôh ki ôh tá ai hyôh anoxic ƀă klôh aenotank. Tơdroăng ki kố mê athế tơ’nôm pá môi tơdroăng nếo, mê cho aenotank kơlo má 1, anoxic kơlo má 1, klêi mê, nếo troh a aenotank kơlo má 2 ƀă kơlo anoxic kơlo má 2, klêi mê, nếo mot troh a klôh sinh hok, klôh ki tah lôi khu pơreăng ƀă mơ’no troh a klôh têa ki kân.

Akố, vâi kô rak hdoăng têa a mâu klôh ki hdoăng, ôh tá mơ’no lo pá kong (athế tơtrŏng tiah kố, bu chiâng tôh ăm hdrê loăng tung kơpong chiâk deăng ki kân ki ăm phep, ôh tá khoh tôh têa drâm ki mê lo pá kong tíu ki mơdât). Tơdroăng tôh ăm hdrê loăng mê athế rak vế, pêi pro tiô pơkâ dêi Khu xiâm ngăn ‘na têa-tơnêi ƀă hyôh kong prâi.

-Tơdroăng ki pro ‘mêi xú ŭm troh a kong prâi, pro chiâng ai kế ki xú khĭng mê kô châ pro mơgrúa ti lâi, ô jâ?

Jâ Lê Thị Thu Hiền: Tơdroăng ki tah lôi têa drâm, têa nŭm mê kăn pơkuâ ngăn kơdroăng păn mơnăn athế pêi pro đi đo, tơdrêng sap ing apoăng, tơkéa vâ tối athế xúa kơmăi ki xôh mơ’no têa hbrí hbríu, la ai trếo pơkeăng xôh tung tíu ki rơdâ. Á pơtih mâu hngêi kơmăi, tơdroăng ki pro mơgrúa a kơpong ki tâ klŏng mơ’no têa drâm mê, la ki ahdrối tâ, ngế pơkuâ tơdroăng păn mơnăn athế pro mơgrúa ahdrối a tíu ki mơ’no xú ‘mêi, xú khĭng.

Ki nhên ga, athế xúa kơmăi ki xôh têa mơ’no têa pơkeăng hbrí hbríu, xúa mâu kiliá vâ hdoăng hyôh ‘mêi, ôh ti ăm lo pá kong; pakĭng mê, ối athế xúa mâu kơmăi ki hrik mơ’no hyôh ‘mêi ƀă xuân xúa kơmăi ki mơ’no hyôh têa hbrí hbríu vâ tah lôi ki xú ‘mêi. Tơ’nôm pá môi tơdroăng nếo, mê cho kal athế pêt hên mâu hdrê loăng pro ngiât tâ tá kơdroăng tro tio pơkâ vâ tah lôi hyôh ‘mêi hdrối vâ mơ’no tâ tá.

-Tơdroăng ki gô̆m, pro mơgrúa têa nŭm, têa drâm châ pêi pro nhên ti lâi, vâ ga rak vế krúa lĕm tơnêi tíu tâ tá, hyôh kong prâi drêng xúa eâk mơnăn, ô jâ?

Jâ Lê Thị Thu Hiền: Eâk chu hdrối nah hmâ xúa vâ têng ăm i khăng, bro i liê, laga kô pro chiâng xú ŭm drêng lo pá kong, pro ‘mêi ăm hyôh kong prâi, ki hmâ hlo, hên tíu ki păn chu hên, kơdroăng kân hmâ xúa kơmăi vâ mơdiê eâk chu. Têa ki mơdiê ing kơmăi mê kô hiu mot troh tung klôh vâ pro mơgrúa. Klêi kơ’nâi mơdiê ƀă kơmăi, eâk ki khăng kô ôh tá xú ŭm xếo, kô châ ‘măn tung klôh ki rak vế tíu krúa lĕm tro tiô tơdroăng pơkâ dêi Khu ngăn ‘na tơmeăm khoăng - têa tơnêi, ôh tá ăm eâk chu, têa nŭm chu pro xú ŭm, xú khĭng lo tâ tá tơnêi tíu.

-Hôm, mơnê kơ jâ!