Sap ing khế 4/2022 a kơpong pêt Sâm Ngọc Linh a mâu cheăm, môi tiah Măng Ri, Ngọc Lây (tơring Tu Mrông); Ngọc Linh, Mường Hoong (tơring Đăk Glei) dêi kong pơlê Kon Tum pơreăng kâ ‘nhiê a sâm hlo xông kâ ‘nhiê hên. Troh apoăng khế 6/2022 chêh riân dêi Vi ƀan hnê ngăn tơring Tu Mrông ăm hlo, a 3 to cheăm dêi tơring, mê cho: Măng Ri, Tê Xăng ƀă Ngọc Lây hiăng ai lối 29.100 to xiâm sâm hlâ xua pơreăng kâ ‘nhiê. Tung mê cheăm Măng Ri kơxô̆ sâm ki tro pơreăng kâ ‘nhiê hên má môi cho vâ chê 20.200 xiâm. Pakĭng a 2 to cheăm Măng Ri prế Đăk Sao ối ai lối 650 xiâm sâm hlâ xua kong mêi príu.

Nâ Y Bắp, pơlê Đăk Viên, cheăm Tê Xăng ăm ‘nâi, drêng sâm tro pơreăng mê mơhno hlo ki apoăng cho trĭng hlá lơ hŏn hlá, kui ngăn a xiâm sâm hiăng ŭm môi pâ lơ hiăng ŭm tâi tâng. Tơdroăng ki sâm Ngọc Linh tro pơreăng kâ ‘nhiê hiăng pro lŭp hên ‘na cheăng kâ liăn ngân ƀă mâu kuăn pơlê drêng rêm to xiâm Sâm Ngọc Linh 1 hơnăm ai yă tê a kơchơ dâng 300 rơpơâu liăn ƀă sâm sap ing 3 hơnăm tơngi klêng châ lối hrĭng rơtuh liăn.

Tung pơla mê maluâ tôu tuăn, la rơpŏng nâ Y Bắp xuân môi tiah mâu rơpŏng nhŏng o ki ê a pơlê Đăk Viên pơrá ôh ti ‘nâi pro tiah lâi tung tơdroăng ki tăng túa vâ pơlât ăm sâm Ngọc Linh:

“’Nâi pơlât tiah lâi? Vâi krâ nhŏng o lâk ngăn xiâm ki lâi xuân ŭm xiâm ki mê, mê vâi lâk ngăn xiâm ki mê bro ‘noăng pêt ôh ti xê pêt tơdjuôm môi tíu a mê xếo vâ ngăn gá ti lâi. La vâi krâ nhŏng o bu ‘nâi túa môi tiah lâi. Bu ‘nâi lâk xo pêt tíu ê pôi tá ăm ối tơdjuôm a chê xiâm ki ôh tá ŭm”.

Cho cheăm ki ai pơreăng kâ ‘nhiê hên má môi ƀă vâ chê 20.200 xiâm, vâ tŏng xo sâm, Đảng ủy ƀă khu kăn pơkuâ cheăm Măng Ri, tơring Tu Mrông xuân bu pơtê a tơdroăng ki hnê kuăn pơlê mâu troăng hơlâ ki ahdrối tơ’lêi, môi tiah pro kuâ hding vâ kơdroh tơdroăng ki ôh tá pơxúa ‘na hyôh kong prâi. Pôa A Sỹ, Kăn pơkuâ hnê ngăn Đảng cheăm Măng Ri, tơring Tu Mrông, ăm ‘nâi:

“Ƀă sâm, kong mê hên luâ râ mê gá xuân ôh ti vâ. Ngin hnê pơchân vâi krâ nhŏng o pro tơdrá hding ăm gá iâ mê a sâm ăm sâm chía iâ tro pơreăng”.

Hlo tơdroăng ki pơreăng xông kâ ‘nhiê rơtế ƀă kong mê príu hiăng pro sâm Ngọc Linh hlâ, Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê Kon Tum hiăng pơkâ thế mâu khu râ, pơkuâ cheăng ki ai tơdjâk troh ƀă Vi ƀan hnê ngăn tơring Tu Mrông, Đăk Glei mơdêk hnoăng cheăng pơkuâ, séa ngăn pơreăng kâ ‘nhiê a Sâm Ngọc Linh; pơkâ thế Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê pơkuâ, tơrŭm ƀă Khu ngăn Khoa hok ƀă Kŏng ngê̆, mâu kơ koan tíu pêi cheăng ki ai tơdjâk troh séa ngăn, mơnhên tối tơdroăng ki pêi pro Túa pơkâ pơtân kih thuât pêt ƀă rak ngăn Sâm Ngọc Linh a kong pơlê.

Hlo tôu tuăn ‘na tơdroăng ki pơreăng kâ ‘nhiê Sâm Ngọc Linh, a rôh hôp má 8 Khu pơkuâ ngăn Đảng ƀô̆ kong pơlê hneăng 16 po a khế 7/2022, pôa Dương Văn Trang, Kăn pơkuâ hnê ngăn Đảng, Kăn hnê ngăn Hô̆i đong kong pơlê Kon Tum tối nhên, ki tro lŭp ‘na liăn ngân gá hên khât, malối ƀă mâu rơpŏng kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo kơtiê ai tơdroăng rêh ối xơpá:

“Kơxô̆ liăn ‘no pêi cheăng ăm hdrê kố gá hên khât kơpong pêt kố ki hên cho kơpong kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo kơtiê. Kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo ai liăn mê roê pêt, ôh ti ai liăn mê mung 50 rơtuh, 100 rơtuh ing Hngêi rak liăn tŏng kum rêh ối pơlê pơla mê vâ pêt. Nôkố ôh tá mơhúa tro pơreăng kâ ‘nhiê, mê pơreăng tiô túa ki kố gá lŭp tâi tâng, chĕn vâi khât”.

Ƀă tơdroăng ki rĕng, troh apoăng khế 7/2022 riân ngăn a péa tơring Đăk Glei prế Tu Mrông, kong pơlê Kon Tum ăm hlo hiăng ai dâng 50 rơpâu xiâm Sâm Ngọc Linh tro pơreăng kâ ‘nhiê. Tung mê xiâm sâm ki tro pơreăng kâ ‘nhiê a tơring Đăk Glei cho lối 10 rơpâu xiâm bă tơring Tu Mrông lối 39 rơpâu xiâm.

Klêi kơ’nâi rôh pơreăng kâ ‘nhiê kố khu kăn pơkuâ cheăm hiăng pêi cheăng ƀă Hngêi rak liăn tŏng kum rêh ối pơlê pơla vâ mơdon mơdrếo chĕn, hdró kơxô̆ liăn chĕn ăm mâu rơpŏng ki mung liăn pêt sâm ối tung rơpŏng kơtiê ƀă rơpŏng xơpá. Tiô kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum pơreăng kâ ‘nhiê a Sâm Ngọc Linh châ mơnhên xua tro pơreăng kâ ‘nhiê hlâ cho ki hên, pakĭng mê ai mâu xiâm ki tro pơreăng kâ ‘nhiê pro rơbông a tơkâng ƀă a rêi.

Vâ vâi krâ-nhŏng o pêi chiâk deăng hlê plĕng tơ’nôm ‘na oâ hdrong, pơreăng  ki hmâ kâ ‘nhê Sâm Ngọc Linh, ai troăng hơlâ vâ hbrâ mơdât pơreăng, Ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam kơpong Tây Nguyên ai tơpui tơno ƀă pôa Trần Ngọc Luận, Kăn Ƀơrô rak vế hdrê loăng ƀă mơdât pơreăng, cheăng tung Khu xiâm ngăn ‘na mơdâ pêt ƀă rak ngăn hdrê loăng kong pơlê Kon Tum.

-Ki hdrối tâ, mơnê kơ pôa hiăng mơdoh chôu phut vâ tơpui tơno kố! Ô pôa, drêng châ hlo ai oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê a Sâm Ngọc Linh, mê Khu xiâm ngăn ‘na mơdâ pêt ƀă rak vế hdrê loăng dêi kong pơlê Kon Tum ai tối pơchân tiah lâi?

Pôa Trần Ngọc Luận: Khu xiâm ngăn ‘na mơdâ pêt ƀă rak vế hdrê loăng hiăng tơrŭm ƀă mâu kơ koan ngăn ‘na chiâk deăng dêi tơring, Ƀơrô ngăn ‘na chiâk deăng, Tíu xiâm ngăn ‘na tê mơdró tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ƀă Vi ƀan hnê ngăn mâu cheăm vâ tí tăng mơnhên ngăn tơdroăng ki ai păng ‘nâng. Ki xiâm mê cho vâ mơnhên tơdroăng ki tơƀrê ‘na troăng hơlâ hriăn plĕng ‘na oâ hdrong ki pro tơ’nhê sâm Ngọc Linh hnối tơrŭm ƀă tơdroăng lăm séa ngăn păng ‘nâng vâ mơnhên tối sâm tro oâ hdrong, lơ pơreăng kâ ‘nhê.

-Mê tơdroăng ki lâi khoh chiâng ai oâ hdrong kâ ‘nhê a Sâm Ngọc Linh, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Luận: Tung pơla mơdâ pêt, rak ngăn mê kô ôh ti kâi hluăn tơdroăng ki sâm tro oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê. Ki xiâm khoh chiâng ai oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê mê cho xua hyôh kong prâi, mêi príu, ai têa ngêa ki xăng po ruih tro, maluâ a rơnó kong mê hngê. Hên kơdrum deăng ki pro tơdrá tá hâi teăm châ pro tơniăn mê kô tơ’lêi tro oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê hên.

-Drêng hlo ai oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê a Sâm Ngọc Linh, Khu xiâm ngăn ‘na mơdâ pêt ƀă rak ngăn hdrê loăng kong pơlê Kon Tum hiăng ai hnê tối tiah lâi ƀă vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk pêi deăng?

Pôa Trần Ngọc Luận: Khu xiâm ngăn ‘na mơdâ pêt ƀă rak ngăn hdrê loăng hiăng ai troăng hơlâ hnê hbrâ mơdât ƀă pơlât oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê sâm, ki malối cho po văng, rak vế krúa lĕm vâ oâ hdrong, pơreăng ôh tá châ tâ xiâm loăng. Ki hên, hnê mơhnhôk vâi krâ-nhŏng o tơrŭm cheăng sinh hok vâ xôh, choi kơdê pơreăng. Pơtih tâng vâ kơdê pơreăng mê athế xua pơkeăng Trichoderma tơrŭm tơdrêng mê hnối tơvât ƀă trếo sinh hok ki ê, moi tiah Vanicide vâ khoh kâi châ mơdât pơreăng ki xêt khât.

-Tơdroăng ki xúa pơkeăng kơdê pơreăng ăm Sâm Ngọc Linh ga hôm ai pro ki klâi ‘mêi ăm loăng sâm há?

Pôa Trần Ngọc Luận: Ki má môi sâm ối kŭn xua mê troh hâi ki vâ pui xo pôm ga ối ton, ki má péa nếo ngế ki pêi kơdrum mê hmâ xúa mâu hlá nhâ vâ bŏn a xiâm ga mê ôh tá ai tơdjâk pro ‘mêi ki klâi ôh. Pin athế lăm ngăn dêi kơdrum sâm đi đo, tâng hlo ai oâ hdrong, pơreăng athế rĕng choi phon sinh hok vâ sâm ôh tá tro oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê. Pơreăng kô hlâ mê pin athế xúa mâu phon sinh hok, cho phon hlá nhâ vâ kơdê pơreăng.

-Vâ khoh châ kơdê pơtâi oâ hdrong, pơreăng ki kâ ‘nhê a sâm Ngọc Linh mê pôa ai hnê tối ki klâi ăm vâi krâ-nhŏng o?

Pôa Trần Ngọc Luận: Ngin ai hnê tối ăm vâi krâ kal athế xúa hên tơdroăng ki kơdê oâ hdrong, pơreăng mê nếo kâi vâ mơdât oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê. Ki ahdrối tâ athế pro mơgrúa kơdrum deăng, tâng hlo ai xiâm sâm ki tro oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê mê pin athế pui xiâm ki mê djâ pêt a tíu ki ê vâ ga kơtăn hơngế ing tíu ki tơ’lê ai oâ hdrong, pơreăng lo kâ ‘nhê. Klêi mê, hnối xúa mâu phon, pơkeăng ki pro ing hlá nhâ, môi tiah Trichoderma, Tung Vali ƀă hên mâu phon pơkeăng ki ê, mâu phon pơkeăng ki kố pơrá pro ing hlá nhâ ki krúa. A mâu kơdrum deăng ki hmâ ai kong mêi, mê pin athế trá tơdrá ki ai kế lêm vâ hding xiâm sâm pôi tá tro tô lối râ.

-Khu rak ngăn ‘na hdrê pêt ƀă rak vế hdrê loăng kong pơlê Kon Tum ai pơkâ mơnhên tiah lâi ‘na oâ hdrong, pơreăng ki hmâ kâ ‘nhê sâm Ngọc Linh?

Pôa Trần Ngọc Luận: Khu ngin xuân hmâ ăm mâu ngế ki ngăn ‘na kơvâ cheăng chu troh a pơlê, a kơdrum deăng vâ tơrŭm ƀă khu ngăn ‘na chiâk deăng dêi tơring, cheăm vâ mơnhên ‘na tơdroăng kố. A sâm klêi kơ’nâi tro oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê, hmâ hlo ai 8 khu oâ hdrong, pơreăng, la ki hmâ hlo hên má môi mê cho oâ ki pro răng hlâ xiâm loăng sâm, mâu pơreăng ki ê preăng hlo. Tiô tơdroăng ki hriăn plĕng dêi Viê̆n Rak vế hdrê loăng, klêi seá mơnhên ngăn, oâ ki pro ŭm lo chhá a sâm, tro prăng rơmon a sâm preăng ai, preăng hlo.

-Hôm, mơnê kơ pôa Trần Ngọc Luận, Kăn Ƀơrô rak ngăn hdrê loăng ƀă mơdât pơreăng, cheăng tung Khu mơdâ pêt ƀă rak vế hdrê loăng kong pơlê Kon Tum hiăng mơdoh chôu phut vâ tơpui tơno ƀă ngin kố!