Pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ cho môi tung mâu kơpong pêt tung tơdroăng hnê mơhno dêi tơnêi tơníu kơphế Ƀuôn Ma Thuột. Kơphế a kơpong tơnêi kố châ vâi ô eăng sap ing hdrối rôh tơnêi têa châ tơleăng lĕm nah xua châ pêt a tơnêi khêi bazan ki hơpok lĕm, ki xŏn a’ngêi sap ing 600 troh 700 met a kơdró têa kơxĭ. La nôkố, kơphế akố hiăng ôh tá ai kơbố vâ pêt xếo xua ki hên vâi pêt sầu riêng. A mâu cheăm bêng dêi pơlê kong krâm, sầu riêng hiăng châ vâi pêt hên tâ kơphế.

Pôa Nguyễn Văn Thanh, ngế ki ai vâ chê 1 rơpâu xiâm sầu riêng a bêng An Bình ăm ‘nâi, apoăng pôa pêt tơvât sầu riêng tung ƀăng deăng kơphế, la ƀă ki kơnía ‘na liăn ngân ki châ xo, pôa hiăng ko ‘nhiê tâi dêi xiâm loăng kơphế. Mâu nhŏng o dêi rơpŏng pôa Thanh xuân hriâm ƀối túa pêi kố, ko tah tâi dêi mâu xiâm kơphế vâ pêt to sầu riêng.

“Apoăng mê á pêt plâi sầu riêng tơvât tung kơdrum kơphế. 4 hơnăm a poăng, á krí xo dêi kơphế vâ pêt hdrê loăng ki ton hơnăm. La troh hơnăm má 5, sầu riêng châ krí xo mê á ko ‘nhiê tâi xiâm loăng kơphế. Pâ á tối bro tiah mê xuân ‘ló mê á pui tah tâi dêi mâu xiâm loăng kơphế sap ing apoăng vâ pêt sầu riêng”.

Môi tíu ki pêt to kơphế ki ê nếo a Dak Lak cho Krông Pač, loăng kơphế xuân ối tung tơdroăng ki hiăng vâ pui tah tâi tâng xua ƀăng tơnêi pêt sầu riêng tâk rĕng khât. Kơphế akố, sap ing loăng pêt ki xiâm, nôkố ki hên hiăng vâ hía tâi. Hên ƀăng tơnêi hiăng pêt to sầu riêng teăng kơphế. Tơdroăng ki pêt tơvât sầu riêng tung ƀăng deăng kơphế, klêi mê ko ‘nhiê tâi loăng kơphế drêng sầu riêng hiăng kân, hiăng tơdjâk sap ing cheăm Ea Yông troh a mâu cheăm Ea Kênh, Ea Knuêč ƀă Hoà Đông.

Pôa Nguyễn Xuân Quang, thôn Tân Hòa 2, cheăm Ea Knuêč, ngế ki nếo pêt tơ’nôm 200 xiâm sầu riêng tung ƀăng tơnêi 1,2 ha ki hdrối nah pêt kơphế ăm’nâi: Kuăn pơlê nôkố bu tơmiât troh plâi sầu riêng xo:

“Nôkố ki hên bu to kơphế ƀă sầu riêng xo, la kơphế á pêi lo liăn ôh tá châ hên. Ki hdrối tâ nôkố hlo sầu riêng ai yă kơnâ tâ mê á hmôu pơ pêt yoh, ƀă yă tê gá tiah lâi tung xo ah hmôi mê ôh tá chiâng tơpui hdrối”.

Bă kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng Lâm Đồng, maluâ pêt loăng plâi sầu riêng hrá tâ Dak Lak, la nôkố hdrê loăng kố xuân dế hlo pêt rơdêi a mâu kơpong ki hdrối nah pêt kơphế, môi tiah Di Linh, Đức Trọng, Lâm Hà. Pôa Nguyễn Văn Trung, ngế ki pêi chiâk a cheăm Đinh Trang Hòa, tơring Di Linh ăm ‘nâi:

“Nôkố vâi krâ nhŏng o bô bố xuân môi tiah mê, kuăn pơlê pin hlo ngế ki kố pêt sầu riêng, ngế ki tá pêt sầu riêng hlo tơƀrê mê tơbriât dêi rơpó pêt, lăm tíu lâi xuân hlo sầu riêng”.

Tiô pôa Nguyễn Nam Hải, kăn hnê ngăn Khu tơrŭm Kơphế ca cao Việt Nam, tơdroăng ki ƀăng tơnêi pêt sầu riêng hlo tâk rĕng, hên tâ ƀăng deăng pêt kơphế mơni kô pro ai 2 tơdroăng ki kân, mê cho pro ăm mâu tơdroăng ki chêh riân ƀăng tơnêi pêt ôh tá tro, ing mê mâu tơdroăng ki tŏng kum mơnhông 2 kơvâ cheăng kố iâ tơtro bă tơdroăng ki ai khât. Ki ê, kloăng kơphế a mâu kơpong ki pêt kơphế ki lĕm má môi dêi tơnêi têa pin hiăng kơdroh, tơdjâk troh tơdroăng ki loi tơngah dêi inâi. Pôa Nguyễn Nam Hải ăm ‘nâi:

“Nôkố mâu tơring, cheăm athế ai túa pơkâ nhên cho ƀăng tơnêi hơ’lêh pêt hdrê loăng plâi kâ gá to lâi. Kơxô̆ ki vâi riân ngăn cho athế nhên mê pôi tá chiâng ngăn to tung môi tiah hdrối nah, kơphế mê athế chêh xo cho kơphế, la ki khât mê kuăn pơlê hiăng hơ’lêh ƀăng tơnêi pêt hdrê loăng ki ê”.

Ƀăng tơnêi pêt sầu riêng ki hlo tâk rĕng a Dak Lak prế Lâm Đồng. Vâ hlo nhên mâu tơdroăng ki pơloăng mơnúa dế pơkâ mơ’no ƀă mâu troăng tơmiât pơkâ tơleăng tơtro, ngin ai rôh tơpui tơno ƀă tiê̆n sih Đặng Bá Đàn, kăn pơkuâ ƀơrô cheăng peăng hdroh Tơdế Tơnêi têa ƀă Tây Nguyên, Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng.

-Ô tiê̆n sih, pa kĭng Dak Lak, Lâm Đồng a mâu kong pơlê ki ê dêi Tây Nguyên ƀă kơpong ki a chê, mê ƀăng tơnêi pêt sầu riêng dế châ pêt môi tiah lâi?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Ta kơpong a kĭng têa kơxĭ tơdjêp ƀă Dak Lak prế Lâm Đồng, môi tiah a Khánh Hòa xuân châ pêt tơ’nôm ôh ti xê krê to a kơpong Tây Nguyên. Ai mâu tíu, tiô tối tơbleăng hiăng tâk lối 1 rơpâu ha, tâk sap ing 5 rơpâu troh 6 rơpâu. Ki khât tung kuăn pơlê mê ối hên tâ néo. Môi tiah a mâu tíu ki ngin tăng ‘nâi, pơtih a mâu kơpong kong a’ngêi a Kon Tum, môi tiah a kơpong Pái hơlâ troăng Đông Dương, mê sầu riêng xuân châ pêt hên.

-Tiah mê tơdroăng mơdêk têk rĕng ƀăng tơnêi pêt tiah mê kô trâm mâu tơdroăng ki ôh tá mơhúa ki lâi ôh tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Băng tơnêi pêt tâk rĕng mê kô ai to lâi tơdroăng ki trâm cho môi tiah kố: môi cho tơbriât ƀă mâu hdrê loăng pêt ki ê, pro tơ’nhiê túa pơkâ krá kâk kô trâm. Tâng pêt sầu riêng mê tiu, kơphế kô tro pui tah lôi. La loăng plâi sầu riêng mê athế ‘no liăn pêt rak ngăn mê gá kô tơdjâk troh têa tôh, má péa, tâng hên luâ râ ‘na rơvât phon hŏa hok ƀă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kô trâm mâu tơdroăng ki tơdjâk troh tơnêi tơníu.

Pơtối mê nếo, mâu kong têa tâ tá pin xuân dế pêt hên sầu riêng môi tiah Lếo, Kul, Sinuâ ƀă hên kong têa ki ê laga pin athế ai mâu tơdroăng ki tối tơbleăng hdrối vâ ăm kuăn pơlê hlê plĕng vâ vâi pêt a kơlo ki tiô tơdroăng pơkâ vâ pro tiah lâi châ tê tơniăn. Pơtối mê, tung pêt sầu riêng gá tum a khế 5 khế 6 khế 7 khế 8 bă drêng tum môi rôh tiah mê tâng ôh tá teăm châ tê mê yă tê gá kô kơdroh, xua pin tá hâi hbrâ rơnáu teăm ‘nâi lêa kơtôu pơliê ƀă logistic.

-‘Na tơdroăng pơreăng kâ ‘nhiê, hôm rế tâk há lơ ôh drêng ƀăng tơnêi pêt tâk rĕng môi tiah mê, ôh tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn:  ‘Na tơdroăng pơkâ cho tơdroăng ki kô ai tơ’nôm mâu pơreăng kâ ‘nhiê mê gá tiah kố: mê cho drêng ƀăng tơnêi pêt bu ối iâ mê tá hâi pêt tơ’nôm, la drêng pêt a môi ƀăng tơnêi ki kân mê kô trâm tơdroăng ki ôh tá tơniăn. Xua mê kô pro tơ’nhiê tơdroăng ki ôh tá tơdâng tơ’mô tung ƀăng tơnêi pêt kô ai mâu túa pơreăng ki nếo xông kâ ‘nhiê. Luâ tâ mê nếo, loăng plâi sầu riêng xuân cho hdrê loăng ki ai hên pơreăng kâ ‘nhiê ƀă mâu pơreăng ki mê xơpá vâ hbrâ  mơdât.

Tung pơla mê ai pơreăng ki ton rơ-iêo môi tiah pơreăng loăng rĕng hlâ xua pơreăng phitopthora, mơni kô tơdjâk troh hên xiâm loăng ki ê môi tiah tiu, kơxu. Ki rơ-iêo má péa cho ai pơreăng ki nếo, malối cho mâu pơreăng ki xúa vi khuẩn. Pơtih môi tiah nôkố tơdroăng ki loăng plâi sầu riêng a Krông Pač hlâ hên a hơnăm 2018, tiô tơdroăng ki châ hlo dêi Khu xiâm rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong mê cho môi túa pơreăng ki nếo ôh ti xê pơreăng ki ai sap ing hdrối nah.

Mê cho mâu tơdroăng ki tối tơbleăng khât ăm kuăn pơlê. Tiah mê pin athế pêt sầu riêng tơ’mô ƀă mâu túa hdrê loăng ki ê vâ thăm mơdêk tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng, vâ mâu túa pơreăng kố mơni kô kâi hbrâ mơdât dêi rơpó, pôi tá pêt to môi túa sầu riêng mê pêt hên hdrê ki ê. Xua ki khât hdrê loăng pêt to môi túa gá xơpá ‘na tơdroăng ki tơdjâk pơhlêh dêi kong prâi tơnêi tơníu.

-A hên kơpong pêt kơphế tiah hmâ dêi Tây Nguyên, loăng plâi sầu riêng dế châ djâ pêt tơvât hên ƀă rế hía rế teăng ăm kơphế. Tơdroăng kố pro Tây Nguyên rah xo tơdroăng ki xơpá cho rah xo kơphế tiah hmâ lơ rah xo pêt sầu riêng ki ai yă kơnâ. Tiê̆n sih hlo tơdroăng kố môi tiah lâi?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Tung túa tơmiât dêi khu xiâm ngăn chiâk deăng mê kơphế xuân cho hdrê loăng pêt ki kal tung la ngiâ ƀă ƀăng tơnêi pêt troh 700 rơpâu ha, ai kế tơmeăm châ tê troh lối hrĭng to kong têa. Pin hiăng ai troăng pêt rak ngăn, uâ pơliê, mơdiê, logistics gá hên, tơƀrê tiô chal nôkố. Hiăng ai hên kuăn pơlê ki pêi chiâk tơrŭm ƀă mâu khu mơdró kâ, ƀă mâu hngêi kơmăi ƀă mâu tíu ki uâ pơliê, mơdiê krá tơniăn sap ing ton nah.

Xua mê, pin athế tơmiât troh tơdroăng ki pêt sầu riêng ki ôh tá pro tơ’nhiê ‘na hdrê loăng kơphế. Tơdroăng kố, tung hnê mơhno dêi Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê, sầu riêng xuân cho hdrê pêt tơvât ƀă kơphế dâng 50 troh 60 xiâm tung môi ha mê ôh ti ai tơdroăng ki hnê thế pêt plâi sầu riêng tung môi ƀăng tơnêi. La nôkố ƀă tơdroăng ki rơhêng vâ roê tơdrêng dêi kơchơ tê mơdró, yă roê kơnâ, kuăn pơlê kô mơdêk ƀăng tơnêi pêi hên tâ, la athế ối rak vế pêt hdrê loăng kơphế.

Tơdrêng amê hlối rak vế châ tá péa túa hdrê kơphế ƀă sầu riêng xuân cho kơdroh ki ôh tá mơhúa sap ing kơchơ mơdró. Ƀă pơkâ kih thuât ƀă ki dâi lĕm ki châ mê pin hiăng hriăn ngăn sap ing ton nah, cho sap ing 15 hơnăm hdrối. Ing mê nah troh nôkố, klêi kơ’nâi 15 – 20 hơnăm, ki dâi lĕm dêi sầu riêng ƀă kơphế xuân ối tơniăn a mâu ƀăng tơnêi pêt tơvât sap ing 50 troh 60 xiâm loăng plâi sầu riêng tung môi ha kơphế.

-Tơbriât pêt sầu riêng kophế ối ai môi tơdroăng ki nếo, cho mâu kong pơlê ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk tô tuăn tiah kố sầu riêng pêt tơvât ƀă kơphế mê kô xơpá vâ tê tâng pơchông ƀă pêt to môi hdrê, xua vâi tối tiah kố bu pêt môi hdrê xo nếo châ ăm mah kơxô̆ kơpong pêt vâ tê ngi kong têa ê? Tơdroăng kố athế châ pơkâ tơleăng tiah lâi ô tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Ki khât gá rêm kong têa ai mâu túa hdrê loăng pêt ki phá tơ-ê dêi pó. A mâu kong têa kố vâi ối tơmiât hên ‘na tơdroăng ki pêt tơvât mê hôm kâi châ hbrâ mơdât mâu pơreăng kâ ‘nhiê sap ing hdrê loăng ki pêt tơvât chiâng pêt plâi sầu riêng há lơ ôh. La tơdroăng kố mê a tơnêi pin tá hâi hriăn ngăn tiô troăng ki mê.

Hdrối nah hriăn ngăn ki xiâm cho kơdroh ki tơdjâk ‘mêi dêi kong prâi tơnêi tơníu ƀă yă tê kế tơmeăm ki vâi pêt mê xo, tá hâi tơmiât troh tơdroăng ki pin athế pro mah kơxô̆ kơpong pêt môi tiah nôkố, maluâ ki khât mê drêng pêt tơvât kơphế ƀă plâi sầu riêng mê mâu pơreăng ki rơ-iêo ôh tá tâ tú ngi dêi rơpó.

Tung pơla mê bu ai mâu túa kuăn pơreăng môi tiah oâ prâp mê gá tâ tú, la oâ prâp pin kâi vâ hbrâ mơdât ƀă mâu kế tơmeăm ki pro mơ-ŭm ing mâu kơtôu, hnông kế tơmeăm ki pêt, ôh tá tơdjâk troh ki dâi lĕm dêi plâi sầu riêng. Kố cho tơdroăng ki tơmiât tung la ngiâ ki mâu tíu pêi cheăng mâu kơ koan hriăn ngăn ‘na khoa hok dêi Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê athế pơtối pêi pro klêi. Vâ pro tiah lâi rế tơ’lêi hlâu vâ tê plâi sầu riêng ngi kong têa rế châ rak vế túa pơkâ pêt tơvât.

-Mơnê tiê̆n sih Đặng Bá Đàn, kăn pơkuâ ƀơrô xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk tơnêi têa kơpong peăng hdroh Tơdế Tơnêi têa ƀă Tây Nguyên hiăng mơdoh chôu tơpui tơno ‘na tơdroăng kố.

Tơdroăng Rơtế prôk ƀă mơngế pêi chiâk hâi kố, troh akố hiăng tâi. Tơngah vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô pêi pêt ƀlêi chiâng ƀă hdrê plâi sầu riêng kố la xuân ối châ rak vế xiâm loăng kơphế, môi hdrê loăng pêt hiăng hmâ ƀă vâi krâ nhŏng o hiăng hên hơnăm ƀă kơpong tơnêi, pro pơxúa tơdroăng rêh ối cheăng kâ ăm lối rơtuh rơpŏng, châ lối rơtal dolar ing tơdroăng ki tê ngi kong têa ê rêm hơnăm. Mơnê pó vâi krâ nhŏng o hiăng klêi tơmâng.