Kong prâi pro hơngíu tung mau hâi apoăng hơnăm nếo 2023, ngin lăm pôu ngăn kơdum pêt sâm Ngọc Linh dêi prế on veăng ngoh Nguyễn Xuân Tuấn, a hbêa ngo Ngọc Linh dêi cheăm Tu Mrông, tơring Tu Mrông, kơtăn pơlê kong kơdrâm Kon Tum lối 100km. Ngoh tối, cho kih sư ngăn pêi chiâk deăng, a ai hên hơnăm hmâ pêi tơdroăng tŏng kum ăm mơngế ki pêt mơdêk pêt kơchâi krúa ƀă mâu hdrê nhâ loăng pơkeăng.

Môi hdroh troh a kong pơlê Kon Tum lăm pôu ngăn tơdroăng pêt Sâm Ngọc Linh mê chiâng nguân rơhêng vâ pêt xua hlo ki tơviah dêi hdrê loăng kố.

Vêh a Bình Phước, ngoh tơpui hdrối ƀă dêi mâi vâ pơtê cheăng, veăng tơkŭm tơ’nôm kơxô̆ liăn lăm troh a cheăm Tu Mrông rôe 10 ha tơnêi ƀă hlối mung pêi tơ’môm 100 ha kong vâ pêt Sâm Ngọc Linh. Rôh apoăng, prếi on veăng trâm hên xơpá xua ôh tá hmâ ƀă hyôh kong prâi; tơdroăng pêt sâm xuân trâm hên xơpá hdrê sâm tro pơreăng kâ, kơnái ƀă mâu kuăn kiâ ki ê kâ ‘nhiê.

Ôh tá lao tuăn, ngoh mơ-eăm lăm tăng trâm mâu ki rơkê má môi ‘na tơdroăng cheăng pêt sâm vâ hriâm tơ’nôm ƀă to iâ ing mê chôa hlê iâ tơdroăng ki kơnía tung pêt pêt rak ngăn. Kơ’nâi 10 hơnăm pêt xông rơdêi, troh nôkố kơdrum deăng Sâm Ngọc Linh dêi prế on veăng ngoh hiăng ai pơxúa kân.

“Hdrê sâm Ngọc Linh ăm pơxúa tê kơnâ liăn, po rơdâ deăng a kơpong tơring Tu Mrông kố tơtro ƀă  xông rơdêi. Nôkố kơdrum deăng a ai dâng 30 rơpâu xiâm loăng, hên loăng cho hdrê gen kong ki kơnía hiăng ton lối 70 hơnăm, ki u ối cho nếo 3-- 50 hơnăm; la ki hên dâng 3-5 hơnăm  xua a tơ’nôm klêng. Vâ chê chât hơnăm pêt Sâm Ngọc Linh mê hmếo pơ pơtối ‘no liăn pêt rak ngăn,  nôkố kơdrum loăng sâm hiăng kơnâ dâng 20-30 rơtal liăn’’.

Tơƀrê cheăng ƀă hdrê loăng Sâm Ngọc Linh, prế on veăng Nguyễn Xuân Tuấn kơhnâ veăng kum kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo a mâu pơlê cheăm tung tơring kơdroh kơklêa xăm kơtiê. Pôa A Brap (kuăn ngo Rơteăng) ối a cheăm Tu Mrông, ngế ki hmâ veăng pêi ƀă prế on veăng ngoh ing mâu hâi apoăng pơxiâm pêt nah ăm ‘nâi, kơnôm ai veăng kum dêi ngoh mê rơpŏng hngêi ing kơtiê xơpá nah hiăng chiá tơƀrê troh nôkố. Tung hngêi ai kuăn hên, hlối ôh tá ai tơnêi vâ pêi kâ, cho rơpŏng kơtiê dêi thôn.

Pêi lo liăn dêi rơpŏng hngêi ki hên kơnôm a hnoăng  dêi prế on veăng lăm pêi cheăng vâi. A hơnăm 2014, pôa châ ngoh Tuấn xo mot pro kŏng nhân rak ngăn kơdrum sâm Ngọc Linh, kơlo liăn mơhá rôh apoăng 3 rơtuh liăn/khế. Kơ’nâi mê Kăn kơdrum ối pơcháu ngăn môi pâ tơnêi kong ki tơrŭm cheăng, kum ăm hdrê sâm, phon rơvât, hnê kih thuât pêt Sâm Ngọc Linh.

Troh nôkố kơdrum Sâm dêi rơpŏng hngêi hiăng ai lối 1 rơpâu xiâm loăng kân ai kŭn ai, tâi tâng kơnâ dâng 300 rơtuh liăn. Ing rơpŏng kơtiê tăng pêi to cheăng vâi rêm hâi vâ ai hmê kâ, nôkố pôa A Brap hiăng châ hluăn ing kơtiê, ai tơmeăm khoăng châ hrĭng rơtuh liăn.

“Á mot pêi cheăng ăm ngoh Tuấn hiăng ton, châ pêi akố mê á hiăng ai tơdroăng rêh ối tơniăn, kơnôm prế on veăng ngoh Tuấn veăng kum, pro tơ ‘lêi hlâu ăm á ai tơdroăng cheăng pêi”.

Tu Mrông ai tơnêi rơdâ vâ chê 862 km2, lối 2/3 to kong ki chiâng xêh, ki xâp dêi kong châ vâ chê 70%, hên kơpong a ‘ngêi sap 1.700 troh lối 2.000met, tơ’lêi vâ mơdêk pêt mâu hdrê loăng nhâ ki pro pơkeăng, malối cho Sâm Ngọc Linh. Lâp tung tơring nôkố ai lối 1.700 ha Sâm Ngọc Linh. Rêm ha sâm pêt kơ’nâi 10 hơnăm tê kô châ xo dêi rơkâ pá xôp 5 rơtal liăn.

Pôa Võ Trung Mạnh, Kăn hnê ngăn Vi ƀan tơring Tu Mrông tối, prế on veăng ngoh Nguyễn Xuân Tuấn cho môi tung mâu rơpŏng ki pêi cheăng rơkê ‘na pêt ƀă mơdêk sâm Ngọc Linh a tơring kố.

Pakĭng pro kro mơdrŏng ăm tơná, prế on veăng ối mơjiâng Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă dâng 30 rơpŏng pêi cheăng  to vâi krâ nhŏng o kuăn ngo Rơteăng, rơpŏng ki lâi xuân pêi cheăng châ xo hên. Tiô pôa Võ Trung Mạnh, ki tơƀrê  dêi prế on veăng ngoh Tuấn rơtế ƀă Khu pêi cheăng tơrŭm pêt nhâ loăng pro pơkeăng xua ngoh mơjiâng, hiăng châ ô eăng troh lâp lu:

“Hdrê loăng Sâm Ngọc Linh châ mâu khu mơdró ƀă khu pêi cheăng tơrŭm  tung mê ai prế on veăng ngoh Tuấn pêt ƀă mơnhông rơdêi dâng 10 hơnăm  troh a chê kố. Tơdroăng mơhnhôk mê châ kuăn pơlê malối cho kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo Rơteăng vâ môi tuăn, ing mê kuăn pơlê rế hlê tâ. Kơnôm tơdroăng mơhnhôk pêt Sâm Ngọc Linh mê 3 hơnăm achê kố rơpâu rơpŏng kuăn pơlê a kố hiăng hluăn ing kơtiê, hrĭng rơpŏng ki ê hiăng mơnhông pro kro mơdrŏng  ƀă tơxâng  ivá tơná’’.

Tơdrêng ƀă pêt ƀă mơnhông mơdêk pêt sâm Ngọc Linh, lối 1 hơnăm achê kố, prế on veăng ngoh Nguyễn Xuân Tuấn ối pêt tơ’nôm 5 sào yâu ƀok. Nôkố tá sâm Ngọc Linh ƀă kơdrum pêt yâu ƀok xuân xông rơdêi ngiât lĕm, châ xo hên. Prế on veăng  ngoh Tuấn dế mơjiâng túa ôm hyô ngăn nhâ loăng rơtế ƀă tơmeăm pêi lo cho Sâm Ngọc Linh ƀă kơdrum loăng yâu ƀok vâ tơ’mot tơmối troh ôm hyô râk tơ’nôm kơxô̆ liăn pêi lo, tăng tơ’nôm cheăng pêi ăm kuăn pơlê akố.