Lối 20 hơnăm hmâ ƀă cheăng păn oăng, ngoh Vũ Hữu Cường, a cheăm Čư̆ Suê, tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak xuân tơkâ luâ hên xơpá. Tiô ngoh Cường tối, péa hơnăm vêh ngi kố, cheăng păn oăng trâm hên xơpá drêng yă tê chu rơpâ, kơlo tê kơdroh. Xua mê, vâ mơ-eăm ƀă tơdroăng cheăng kố tơkâ luâ rơnó ki xơpá, pakĭng tơdroăng ki tăng tơ’nôm hên tíu tê tung tơnêi têa, tơdroăng ki tí tăng mâu tíu ‘măn chôu kơdruâ vâ xo têa kơdruâ rak vế tơniăn, châ xo têa kơdruâ krúa lĕm cho tơdroăng ki châ rơpŏng á tơtrŏng khât:

“Tơdroăng ki kal athế pêi pro apoăng cho athế rak krúa, sap ing kơthung ki vâi vâ chuâ xo têa kơdruâ troh kế ki dâ têa kơdruâ athế krúa, rak vế krúa lĕm pôi tá ăm tro pơkeăng rak vế xôh kơdê oâ hdrong, pôi tá ăm gá kâ, triê kháng sinh. Á lo a gong á pêi mê á bu séa ngăn ăm mâu tíu ki păn, kơpong kuăn pơlê rêh ối vâi xúa hên hĭn pơkeăng, hdrối vâ xôh, hiăng klêi xôh mê pin troh gá kơdroh hên”.

Tiô ngoh Vũ Nam Trường, a tơring Čư̆ Mgar, mot tung khế 3, khế 4, cho rôh oăng hrik xo hên têa kơdruâ ƀă têa kơdruâ rơnó kố xuân lĕm má môi. Ngoh Trường ăm ‘nâi, cheăng păn oăng xo têa kơdruâ tơdjâk hên tung hyôh kong prâi, tơdroăng ki ôh tá mơhúa xuân trâm hên há, mê rơhêng vâ păn oăng, ngế ki păn athế mơdoh hên dêi ivá, tung mê kih thuât ƀă tơdroăng hâk vâ cho tơdroăng ki kal.

“Tung pơla xo têa kơdruâ tơkôm a hyôh kong prâi cho ki xiâm. Tâng kong mêi kân mê pin athế pơtê vâ hâi kơ’nâi ah nếo chiâng xo têa kơdruâ, tâng kong mêi iâ mê ăm gá pơtê môi iâ dâng 30 phut, lơ môi chôu klêi mê nếo xo têa kơdruâ, tâng ôh gá kô pro tơvât hên têa mêi. Kong tô, ki tô krâ kơvâ cho rôh ki xo têa kơdruâ lĕm má môi”.

Păn oăng hiăng lối 20 hơnăm, tiô jâ Vũ Thị Kim Thi a thôn 1, cheăm Ƀăng Adrênh, tơring Krông Ana, vâ têa kơdruâ lĕm má môi, rak tơniăn ki krúa mê rêm rơnó nâ kô ‘măn tung mâu kơthung ki păn oăng a mâu tíu ki phá ra phá dêi rơpó. Rơnó reăng plâi treăng ngóu mê nâ pơ’lêh troh a kong pơlê Bắc Giang; rơnó reăng kơxu mê nâ pơ’lêh mâu kơthung păn oăng djâ păn bê tá troh a kong pơlê Bình Phước, Gia Lai ƀă rơnó reăng kơphế mê nâ pơ’lêh păn a kong pơlê Dak Lak. Tung mê, têa kơdruâ reăng kơphế ƀă têa kơdruâ reăng plâ treăng khu oăng hâk vâ triê má môi mê nâ Thi tê tung tơnêi têa. Têa kơdruâ reăng kơxu gá xăng iâ châ mâu tơmối kong têa ê hâk vâ roê tâ, mê ki hên nâ tê ngi kong têa ê:

“Vâ bro môi kơthung oăng môi tiah kố mê xuân ôh tá tơ’lêi hlâu klâi, rơnó ki lâi mê cho têa kơdruâ rơnó ki mê. Tơkéa vâ tối cho drêng rơnó kơphế mê á vêh á bro têa kơdruâ kơphế ƀă rơnó plâi treăng ngóu á ăm khu oăng mơjiâng têa kơdruâ, rơnó plâi treăng ngóu mê á djâ khu oăng châ triê plâi treăng ngóu ƀă rơnó bạc hà mê á lăm troh a peăng Kơnhŏng á păn oăng xo têa kơdruâ bạc hà. Á rơhêng vâ mơjiâng bro têa kơdruâ dêi tơná cho têa kơdruâ dâi lĕm”.

A Dak Lak ai hên mâu rơpŏng ki păn xot ƀă xuân cho kong pơlê ki ai cheăng păn oăng vâ xo têa kơdruâ hên má môi tung lâp tơnêi têa. Pakĭng mâu tơdroăng păn roăng oăng ƀă châ xo têa kơdruâ, rak ngăn, ‘măn chôu tiô kih thuât cho tơdroăng ki kal athế pêi pro, vâ rak vế têa kơdruâ tung pơla ton khế, rak tơniăn ăm têa kơdruâ drêng tê ăm mâu ngế krê lơ khu mơdró kâ. Tơdroăng êng têa a kơ’nâi kố ƀă poâ Trần Ngọc Sơn, Khu kăn ngăn ‘na păn mơnăn ƀă pơlât mơnăn dêi kong pơlê Dak Lak ai tối tơ’nôm ‘na mâu tơdroăng a kơ'nâi kố tung tơdroăng păn roăng rak ngăn têa kơdruâ. Vâi krâ-nhŏng o koô tơmâng.

-Ô pôa, vâ oăng chiâng ai hên têa kơdruâ ƀă tơniăn, mê mơngế păn oăng kal athế pêi pro mâu tơdroăng ki klâi?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Vâ khoh châ ai têa kơdruâ ki tơniăn lĕm, mơngế ki păng oăng kal athế chôu vế: Ki má môi, mơngế păn oăng kal athế pơkuâ ngăn tro tiô tơdroăng rak ngăn khu oăng tơniăn ăm oăng châ kâ phâi, ai hên têa ngeăm reăng ki lĕm. Ki má peá athế hbrâ mơdât pơreăng vâ khu oăng ai ivá mo rơdêi má môi. Hdrối vâ châ xo têa kơdruâ athế ngăn i nhên, tíu ki ‘măn khu oăng tơtro ƀă mâu hdrê loăng, hdrê reăng dế ai tơpo reăng, mê cho kế kâ ki ai hên trếo lĕm, maluâ kal athế păn oăng hơngế ing kơpong ki tro ‘mêi ing kopong ki ai têa, hyôh kong prâi ‘mêi, tung mê, kal athế păn a kơpong ki kuăn pơlê dế xúa mâu pơkeăng ki rak vế ngăn hdrê nhâ loăng.

-Vâ têa kơdruâ châ dâi lĕm, vâ tơvât têa kơdruâ ƀă rak vế ngăn têa kơdruâ tơniăn mê kal athế pêi pro ki klâi?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Cho ‘nâng, vâ rak tơniăn ăm têa kơdruâ châ dâi lĕm mê tơdroăng ki lăm xo ƀă rak ngăn têa kơdruâ kal athế châ pêi pro tiah tối a kơ’nâi kố: Ki má môi cho tơmeăm ki vâ ‘măn rak têa kơdruâ athế châ rak vế krúa lĕm tơniăn. Ki má péa mê athế xúa tơmeăm ki vâ mơdiê tơvât têa kơdruâ ƀă meăm inox. Ki má pái, tơdroăng rơvât têa kơdruâ kal athế ai truâ kŏng ƀă hiăng châ pro mơgrúa lĕm. Rơnó ki xo têa kơdruâ, tiô ngin, ki lĕm tro má môi vâi krâ-nhŏng o drêng hlo oăng hiăng mơjiâng hên têa kơdruâ, ki vâ iâ hlái ai 70% kơxô̆ têa kơdruâ. ‘Na tơdroăng mơdiê, rơvâ têa kơdruâ mê athế châ rak tơniăn vâ loăng ki mơdá tung dế têa kơdruâ mê châ pro têa kơdruâ tâ tá châ tơmot dêi pó, ôh tá ăm têa kơdruâ tíu ki tơkâ tíu ki kơƀêl luâ râ. Ối pa môi tơdroăng nếo, vâi krâ-nhŏng o kal  athế hlê plĕng, drêng mơdá loăng vâ rơvâ têa kơdruâ kal athế ai kơmung ki kâng, hding tâ tá kơpong ki rơvâ têa kơdruâ, vâ mâu rối, tri trôu, oâ ôh tá châ mot tung têa kơdruâ. ‘Na rak vế mê vâi krâ-nhŏng o kal athế xúa mâu tơmeăm ki tâ, ‘măn têa kơdruâ krúa lĕm, ôh tá tâ ‘măn tung kơthung loăng, ôh tá ăm eăng trâ mâ hâi châ séa tô luâ râ. Vâi krâ nhŏng o kal athế ‘măn têa kơdruâ a tíu ki ai sap ing 18 troh 25 đô̆i mê tơtro má môi.

-Ai môi tơdroăng ki pin hlo, drêng ‘măn kơthung oăng vâ ăm oăng châ lăm triê têa ngeăm, mê kô ôh tá chúa oăng kô tro triê mâu reăng ki krêa pơkeăng, phon, tơdroăng kố, ai tơdjâk troh ki dâi lĕm dêi têa kơdruâ. Xua mê, pro ti lâi vâ pôi tá ai tơdroăng kố, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Sơn: ‘Na tơdroăng kố tiô á kal athế pêi pro tơdrêng, môi tiah, peăng khu kăn pơkuâ ngăn tơnêi têa ƀă khu mơdró kâ pin athế thăm hnê tối i nhên ăm kuăn pơlê, kơdroh tơdroăng xúa pơkeăng vâ rak vế hdrê loăng. Ki má peá nếo, khu mơdró kâ ƀă tơnêi têa kal athế xúa mâu kih thuât vâ mơnhên ngăn ki dâi lĕm dêi têa kơdruâ, vâ rĕng châ ‘nâi têa kơdruâ mê lơ ai hên lơ iâ pơkeăng, athế rĕng teăm tah lôi têa kơdruâ ki ôh tá tơniăn, ôh tá lĕm ‘na ki krúa dêi têa kơdruâ, tiô tơdroăng pơkâ dêi tơnêi têa. Peăng mơngế ki păn oăng kal athế séa mơnhên ngăn, tí tăng hlê plĕng ‘na tơdroăng ‘na tíu ki tâ ‘măn têa kơdruâ, kơpong ki hdrối mê hiăng xúa pơkeăng vâ choi ăm hdrê loăng ki ai reăng vâ ti tăng ‘nâi tíu ki ‘măn têa kơdruâ châ tơniăn, krúa lĕm.

-Hôm, mơnê kơ pôa!