Deăng pêt plâi sầu riêng a Tây Nguyên dế châ po rơdâ hên ing mê hiăng pro hơ’lêh hên ‘na kơvâ pêi chiâk pêi deăng a kơpong tiô troăng hơlâ ki tá hâi teăm hlo ai hdrối mê hía nah. Tiô kơ tơdroăng ki tơmiât tro, tơdroăng ki pêt rế hên loăng plâi sầu riêng ga kum vâ kơdroh tơnêi pêt kơphế, tơdroăng kố hiăng hlo ai khât. La tơmiât tiô tơdroăng ki ê, tơdroăng ki kuăn pơlê djâ dêi pó po rơdâ hên tơnêi pêt plâi sầu riêng kô pro plâi chiâng rơpâ yă, tê mơdró ôh tá tơniăn.

Môi tơdroăng ki pro kơvâ pêt loăng plâi sầu riêng Việt Nam ti păng lôi kal vâ ‘nâi plĕng mê cho, hên mâu kong têa ối kơpong Đông Nam Á rế hía xuân hlo rế hên kuăn pơlê po rơdâ tơnêi pêt hdrê loăng plâi ki kố. Thăm nếo a kong têa Sinuâ, môi kong têa ki ai rơnó hyôh hngíu xuân hiăng kơdo mơ-eăm po rơdâ hên tơnêi vâ pêt hdrê loăng plâi ki hên ngế rơhêng vâ rôe kố.

Mơgêi khu ƀai dó inâi “Po rơdâ plâi sầu riêng a Tây Nguyên-Trâm pá ƀă tơ’lêi hlâu”, ki ngin hiăng mơ’no tung 2 hâi, lơ 12 ƀă lơ 13 khế 5 pơla hdrối kố nah, pơtối kố, pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng ƀai “ ‘Nâi vâi ‘nâi pin tung tơdroăng tơbriât tê dêi plâi”, tơno tơnêng ‘na tơdroăng pêt ƀă uâ mơdiê plâi sầu riêng a Tây Nguyên chiâng plâi ki pêi pêt, tê mơdró plâi sầu riêng tơniăn ton tung kơvâ pêi chiâk pêi deăng tung kơpong.

Ngoh Trương Quang Tỉnh, cheăm Pơ Đrang, tơring Krông Ƀuk, kong pơlê Dak Lak cho kih sư pêi chiâk deăng ai hên hơnăm ƀă kơpong pêt plâi sầu riêng, hnê mơhno troăng rak ngăn ăm mâu ngế pêi kơdrum. Tiô ngoh, tơdroăng cheăng kâ dế ai tơdroăng tơxup tơbriât kân pơla mâu kong têa xua mê thế rĕng ‘nâi tơdroăng ƀă túa ki rơkê tơtro. Xua mê, ngoh hriâm hên. Tung mê, tíu ki má môi cho kong têa Siam, tíu ki pêt plâu sầu riêng hiăng ton hơnăm, ai hên hdrê plâi sầu riêng ki ô eăng; Ƀăng deăng, kơxô̆ plâi ƀă pêi lo liăn tê ngi kong têa ê pơrá ối má môi, ối má 2 tung lâp plâi tơnêi. Roh prôk achê kố rơtế mâu khu pêi kơdrum kân pêt plâi sầu riêng a tơring Krông Pa troh kong pơlê Chanthaburi, kong pơlê ki ô eăng má môi kong têa Siam ‘na pêt plâi sầu riêng, hiăng djâ ăm mâu tơdroăng hriâm ki kơnâ, tơdrêng amê xuân djâ ăm tơdroăng ki loi tơngah kân:

“A kong têa Siam mê châ hriâm ‘na pêi kơdrum, troăng tróu tơkâng đi đo ôh tá lôi rơdâ kân môi tiah Việt Nam. Á lăm a mê ối châ hriâm ‘na inâi, pro plâi sầu riêng klêi kơ’nâi krí. ‘Na pêt, rak ngăn pêi lo châ hên aă ki mâuh mah mê xuân thu Tây Nguyên tâi tâng’’.

Tiô tối dêi mâu ngế lăm troh hriâm ngăn mâu kơpong pêt plâi sầu riêng a kong têa Siam, pêi lo châ hên mê mâu kơdrum pêt plâi sầu riêng a kong têa kố châ lối 30 tâ̆n/1ha, tơdrêng amê Tây Nguyên ai kơdrum châ 45 tâ̆n/1ha, thăm nếo ối hên tâ mê nếo. Ƀă pêi lo tơdâng lâp tơnêi têa châ tơbleăng a Việt Nam cho  15 tâ̆n/1ha, kong têa Siam cho pá kơdâm 10 tâ̆n/1ha. Mơhé tiah mê, tiô jâ Nguyễn Thị Thành Thực, Kăn cheăng tung Khu pơkuâ Khu pêi chiâk deăng Việt Nam, mơhé pêi lo châ hên aă kơxô̆ liăn mơ’no iâ, laga Tây Nguyên pơtối ôh tá ai tíu hgiên krá xua kơxô̆ liăn logistic cho kân:

“Tối troh rôe tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng cho tối troh ‘’kơchơ troăng’’. A Chanthaburi dêi kong têa Siam kơchơ troăng kân rơdâ 150 met. A tung dế rơxế xuân kơtâu ƀă péa pâ cho kơchơ, xuân ối xo tơmeăm têk chu. Ƀă pin, drêng chôm drô troăng kân mê kơxô̆ liăn logistic kô tơdjâk troh têa kơxăng, têa châu, tơdjâk troh hâi khế tơkôm, tơdjâk troh kơtâu ƀă on tơhrik. Kơxô̆ liăn má péa nếo cho ‘na tơ’nhê tơmeăm xua hdjâ ‘măn ƀă kơmăi kŭn, pơto ƀă rơxế kŭn.

Kơxô̆ liăn mơ’no nếo cho kơdroh ki chiâng xêh, tâng hrá dâng 2 măng tĭng nếo châ tê mê kơdroh tâng 25 troh 30% tâng pơchông ƀă pôe a kơdrum. Ki ‘nâ hía tâk troh 35%’’.

Ôh tá xê hriâm to a kong têa Siam – kong têa pêt mơjiâng – tê ngi kong têa ê plâi sầu riêng hên má môi lâp plâi tơnêi, hên ngế tung khu pêt plâi sầu riêng a Tây Nguyên tơmiât troh hriâm tâp ing kong têa Sinuâ troăng mơjiâng kơvâ pêi ki rơkê. Bu nếo 4 hơnăm sap ing pơxiâm pêi, drêng kong hngíu ó, mâu khu tê mơdró pêi chiâk deăng kong têa kố hiăng pêt châ lối 1.600 ha aă kô ai plâi tê a khế 6 la ngiâ.

Khu tê mơdró kong têa Sinuâ tối, drêng mot krí plâi kô tơniăn, mâu kơdrum pêt plâi sầu riêng kô châ dâng 30 tâ̆n/1 ha, hên tâ pêi lo tơdâng dêi Việt Nam ƀă kong têa Siam. Sinuâ xuân hiăng tơkŭm lối hrĭng hdrê plâi sầu riêng, mê cho mâu hdrê rôe ing kong têa ê ƀă tung tơnêi têa vâ kum ăm pơkâ pêi pro hdrê nếo tiô tơdroăng vâ.

Ngăn vâi mê tơmiât dêi tơná, tiô pôa Nguyễn Hoài Dương, Kăn pơkuâ ‘na pêi chiâk deăng – Mơnhông mơdêk thôn pơlê kong pơlê Dak Lak, mơhé ối má môi Tây Nguyên, má 2 lâp tơnêi têa ‘na pêt plâi sầu riêng, laga kong pơlê xuân ôh tá lối loi tơngah khât, xua xuân u ối hên tơdroăng ki ê:

“Ki tơ’lêi tơbriât ôh tá xê pơkâ ki tơ’lêi a tíu pêt. Ki kal tâ cho hdrê loăng sầu riêng, tơdroăng pêi ki ăm lĕm sầu riêng. Laga sầu riêng mê thế châ lâp plâi tơnêi ‘nâi troh, châ Sinuâ ‘nâi troh, châ mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi rôe ‘nâi troh inâi. Mê cho ki á tơmiât cho dế kal nôkố’’.

Tiô Khu xiâm pơkuâ ‘na pêi chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê, ƀăng deăng sầu riêng lâp tơnêi têa pin hiăng lối 110.000ha, Tây Nguyên hiăng lối 40.000 ha, hluâ tâ lối tơdế pơkâ pêt troh hơnăm 2030, pro tô tuăn ‘’plâi sầu riêng hên ôh tá ai kơbố vâ rôe’’. Laga, mơhnhôk kuăn pơlê pơtê lơ kơdroh pêt plâi sầu riêng cho ôh tá kâi chiâng.

Tiên sih Hoàng Mạnh Cường, Viê̆n khoa hok kih thuât pêi chiâk deăng, loăng pơlái kong kế Tây Nguyên tối ăm ‘nâi, ôh tá xê to Việt Nam mê ƀăng deăng plâi sầu riêng rế tâk hên a hên kong têa. Xua mê Việt Nam pôi tá pêi pro kơtăng tơdroăng thế pêt pôi tá hên vâ ví tơdroăng ki ôh tá tơniăn. Mê thế mơdêk ivá tơdroăng pêt mơjiâng, mơnhông mơdêk inâi ƀă tơdroăng ki tăng tíu tê. Tiê̆n sih Cường tối troăng pêi VietGAP môi tiah nôkố cho ôh tá tŭm tíu xah lâp plâi tơnêi dêi plâi sầu riêng:

“Pin thế vêh mơnhên, pin pêt mơjiâng, tê a kong têa ki lâi, pơtih cho Sinuâ lơ Châu Âu, lơ mâu kong têa a châu Mih. Ƀă troăng pêi dêi pin nôkố dế xúa cho troăng pêi VietGAP. Pin ‘nâi ƀă VietGAP bu cho pơkâ dêi Việt Nam pơkâ tê, ƀă mâu kong têa lâp plâi tơnêi vâi ôh tá xúa troăng pêi kố. Tơdroăng pin pêi pro GlobalGAP tung tŭm 2 loăng plâi sầu riêng ƀă kơphế cho tơdroăng tro lĕm ƀă ối tung kŏng pin pêi’’.

Sầu riêng dế ăm pêi lo liăn châ rơtal dollars. Laga ƀă troăng pêt mơjiâng a hên kong têa tâk rĕng tâ tâng pơchông aă kơlo po rơdâ kơchơ mơdró, tơdroăng ôh tá tơniăn ai a kơvâ kố bu cho tơdroăng ki rĕng lơ hrá tê.

A ngiâ, mâu kong pơlê Tây Nguyên xuân dế mơhúa kân xua kong têa ki rôe kân má môi lâp plâi tơnêi hiăng lôu péa, vâ rĕng mơjiâng sầu riêng chiâng kơvâ rơtal dollars dêi kơpong. Tơmiât la ngiâ, Tây Nguyên kô loi tơngah kâi mơdât ôh tá tơniăn plâi sầu riêng tâng ai ai kơpong pêi pêt kơphế tŭm chiâng kân. Hriâm tơdroăng ki rơkê dêi lâp plâi tơnêi ƀă pro thăm tơ’lêi hlâu ăm krê tơná, kơvâ sầu riêng Tây Nguyên loi tơngah kô pơtối kân rơdêi tâ mê nếo.

Vâ ngăn ƀai 1 a kố: 

https://cms-vov4.vov.vn/xodang/pei-chiak-nha-nong/bai-1-sau-rieng-de-monhau-kophe-kra-tonian-417578.vov4