Pôa Nguyễn Hường, kot mâ hơnăm 1960 a cheăm Trang, tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai cho kuăn pơlê pêi chiâk ki ai tơdroăng ki rơkê cho 8 hơnăm pêt plâi krui kơxái. Pôa Hường ăm ‘nâi, nôkố, yă krui kơxái tê sap ing 8 rơpâu troh 10 rơpâu liăn tung môi kg, plâi krui túa má 1 ai yă tê kơnâ tâ péa hdroh, ôh tá tơ’mô hên ‘na liăn.

Xua mê, hên hơnăm kố, pôa tơkŭm tăng ‘nâi kih thuât pêt plâi krui kơxái ăm ai plâi kơtóu hên châ túa má 1. Pôa Hường ăm ‘nâi, ƀă 2 ha tơnêi pêt plâi krui kơxái, rêm hơnăm pôa châ xo lối 35 tâ̆n plâi tung môi rơnó. Tung mê ki nhên châ châ 20 tâ̆n krui kơxái túa má 1. Rơtế a mê, tung pơla pêt, pôa Hường tơtrŏng tơdroăng ki pêt tơniăn kơdrum plâi  krui kơxái, ôh tá mơdêk pêt tơ’nôm:

“Phon hưh cơ túa pŭm hơ’lâk ƀă phon êak ro, mơ-ŭm. Drêng xiâm krui kơxái hiăng hếo a tơdrá mê pro kơxái, kơxái a kơpêng, kơxái a tơdế ƀă kơxái a kơdâm cho 3 to kơxái. Krí xo 2 rơnó, rơnó apoăng, rơnó má 2, rơnó má 3 poê tah”.

Xuân cho ngế ki hiăng rơkê tung pêt plâi krui kơxái tung hên hơnăm hlối, pôa Trần Ngọc Châu – cheăm Nam Yang, tơring Đăk Đoa xuân ăm ‘nâi, sap ing tơdroăng ki rah xo hdrê pôa hiăng rah xo roê hdrê dêi mâu tíu mơdâ, kŏng ti ki châi vâi loi tơngah, lơ mâu tíu ki mơdâ hdrê ki xiâm châ ƀơrô ngăn chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê dêi tơring tơbleăng, hnê mơhnhôk.

Tung pơla krui kơxái dế vâ kân, pôa Châu kơjo rak ngăn tiô troăng hưh cơ, krá ton. Phon rơvât ăm krui kơxái châ pôa mơ-ŭm sap ing phon êak ro tung pơla hên khế, rak vế krúa ôh tá ai pơreăng kâ ‘nhiê a xiâm loăng. Vâ rak tơniăn dêi lĕm dêi krui kơxái châ túa má 1, pôa Châu ăm ‘nâi bu pêi kơdrum loăng tung 3 rơnó, kô veh pêt. Tung pơla pêi pôa tơtrŏng tung tơdroăng ki poê tơkâng ăm ga ai plâi hên. Pôa Châu ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Tâng rak ngăn tiô troăng hưh cơ ai gá chía tơniăn, tâng ai ôh kô tro tơdjâk. Krui kơxái drêh ngiât, lĕm tâ. Lăm a rôh hôp mê á tăng ‘nâi hriâm ƀối ing mâu kuăn pơlê ki rơkê kơhnâ, Rơhêng vâ châ krui kơxái hên túa má 1 cho athế phon hưh cơ ƀă pôa kơtâng. Môi to tơkâng têi mê vâ 4 pŭm plâi 1 tơkâng, rôh má 2 troh rôh má 3 vâ 3 pŭm plâi môi tơkâng xo”.

Tiô Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Gia Lai: Nôkố kơxô̆ liăn ‘no ăm 1 ha ƀăng tơnêi pêt krui kơxái dâng 200 rơtuh. Klêi kơ’nâi pêt 7 khế, krui kơxái hiăng châ krí rôh ki apoăng, klêi mê krui kơxái châ krí tơ’nôm 3 rôh nếo, rêm rôh kơtăn dêi rơpó dâng 3 khế. Ki plâi kơtóu lĕm dêi krui kơxái châ dâng 35 troh 40 tâ̆n tung môi ha ƀă yă tê dế nôkố dâng 12.500 liăn tung môi kg. Tiah mê, klêi kơ’nâi ôh tá riân mâu kơxô̆ liăn ‘no hrê, ki ối châ tơkâ lối 350 rơtuh tung môi ha.

Nôkố, krui kơxái cho môi tung mâu kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng xiâm dêi kong pơlê Gia Lai, ƀă ƀăng tơnêi pêt dâng 4.500 ha a mơ’nui hơnăm 2022. Ki khât, mâu tơdroăng ki tơ’lêi hlâu ‘na hyôh kong prâi, tơnêi tơníu ƀă ki rơkê plĕng tung pêt dêi vâi krâ nhŏng o tung kong pơlê tơtro ƀă tơdroăng ki mơnhông pêt krui kơxái. Nôkố, a kong pơlê, krui kơxái châ pêt a 15/17 tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm, tơkŭm hên cho a mâu tơring Đăk Đoa, ‘Mang Yang, Đăk Pơ, Čư̆ Prông.

Pôa Đoàn Ngọc Có – Kăn phŏ ngăn ‘na Chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Gia Lai ăm ‘nâi, Ƀă ki ‘na ki pơxúa ai hlâu, kong pơlê Gia Lai pơkâ tơmiât kô mơnhông tơ’nôm ƀăng tơnêi pêt krui kơxái tâk troh 20 rơpâu ha a hơnăm 2025.

“Kong pơlê pơkâ troăng tơmiât mơdêk tơ’nôm ƀăng tơnêi pêt krui kơxái troh 20 rơpâu ha troh hơnăm 2025. Nôkố, a kong pơlê ai 20 khu mơdró kâ veăng pêt, roê xo, uâ pơliê, tê kế tơmeăm ki bro ing krui kơxái. Ƀă ngin hiăng ai mâu hngêi kơmăi uâ pơliê kân. Kong pơlê pơkâ troăng tơmiât pơtối pêt tiô mâu tơdroăng tiô pơkâ, pêi pro châ tơdroăng ki rơhêng vâ roê dêi mâu kơchơ tê mơdró tê tíu troăng tơkăng kong; mơdêk xúa mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât tíu tê, tơtro ƀă tơdroăng ki tí tăng tíu pêt, mơdêk tơdroăng uâ pơliê apoăng, tê kế tơmeăm ki bro ing krui kơxái”.

Kuăn pơlê a kong pơlê Gia Lai hmâ krí dêi plâi krui kơxái châ dâng 35 troh 40 tâ̆n 1 ha, yă tê dế nôkố ai dâng 12 rơpâu 500 liăn 1 kilố. Klêi kơ’nâi tah lôi kơxô̆ liăn ki mơ’no rôe hdrê, phon, têa, ki tơkâ xuân châ lối 350 rơtuh liăn 1 ha. Xua ti mê, pro ti lâi vâ tơdroăng pêt plâi krui kơxái kơtóu plâi hên má môi, pêt ton hơnăm?

Ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam hiăng ai roh tơpui tơno ƀă pôa Nguyễn Kim Anh-kăn ƀơrô ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tơring Đăk Đoa ‘na kih thuât rak ngăn plâi krui kơxái vâ ga tơniăn ton ƀă plâi kơtóu dâi lĕm má môi. Pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng.

-Ki ahdrối tâ, pôa búa tối ăm ‘nâi, a tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai, kơlo ki mơnhông pêt plâi krui kơxái tung mâu hơnăm hdrối mê hía nah ga ti lâi?

Pôa Nguyễn Kim Anh: Péa hơnăm tơngi kố, kơxô̆ tơnêi ki pêt plâi krui kơxái a tơring Đăk Đoa cho kân rơdâ ‘nâng. Hdrối nah bu xiâm ai 400 ha mê troh nôkố ai lối 700 ha. Plâi krui kơxái pêt chiâng ai mâu tơnêi chiâk deăng ki tơnêi khăng khoăng, laga xuân ai plâi hên,. Ki má péa nếo, xúa tơnêi chiâk deăng ki hiăng vêh pêt kơphế, vâ rế hding xâp tơngiâp, rế ai plâi vâ tê châ liăn. Ki tô dêi tơnêi tíu ƀă kong mêi a Đăk Đoa kố cho tơnêi khêi ƀazan, têa kroăng, krông, têa mêi xuân tơtro vâ tôh mê plâi krui kơxái chiâng dâi lĕm, kơtốu plâi hên, tơdroăng tê mơ’no plâi krui kơxái nôkố xuân chía tơniăn.

Ai hên khu mơdró kâ hiăng tí tăng rôe ƀă yă chía kơnâ. Kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng xuân hiăng djâ po troăng ăm kuăn pơlê túa pêt plâi krui, veăng kum ăm mah kơxô̆ kơpong ki pêt vâ tơniăn châ mơ’no tê plâi krui kơxái ƀă châ tê yă ki kơnâ drêng tê ăm kong têa ê.

-Dế nôkố, vâi krâ-nhŏng o kuăn pơlê dế hriâm ƀă xúa hên kih thuât tung rak ngăn vâ plâi krui kơxái châ dâi lĕm má môi. Tơdroăng kố kum ăm plâi krui kơxái tê châ yă kơnâ, tơdroăng pêi lo liăn ing pêt mơjiâng plâi krui kơxái kố rế hiá rế tâk hên. Xua ti mê, vâ ai hên plâi krui kơxái ki dâi lĕm má môi, vâi krâ-nhŏng o kal athế pêi pro mâu tơdroăng ki klâi?

Pôa Nguyễn Kim Anh: Dế nôkố, plâi krui kơxái má 1 kơnâ sap ing 20 rơpâu troh da dâk klêng, ai roh ‘nâ châ 30 rơpâu, 40 rơpâu liăn 1 kilô; plâi krui ki tiah hmâ kơnâ bu dâng 8 rơpâu troh 15 rơpâu 1 kilố. Plâi krui má môi plâi ga kân, plâi ôh tá tro oâ hdrong kâ ‘nhê, ôh tá phôk drô kơtôu. Plâi krui kơxái má 1 tâng vâ châ rak ngăn dâi lĕm mê kal athế ai kih thuât ki tơniăn, môi tiah rak ngăn, mơ’no liăn hên tâ.

Troh rơnó krí ki apoăng a mâu khế ki apoăng, plâi ga iâ, bu ai dâng 9 troh 15 pŭm plâi nếo châ 1 kilô, drêng mê nếo châ dó tối cho plâi krui kơxô̆ 1. Mâu plâi krui kơxái má 1 ki dâi lĕm ga ƀă tơkôm rơnó kơ’nâi ƀă plâi krui má 2, má 3 kô ai yă kơnâ tâ tâng vâ pơchông ngăn ƀă pêt plâi krui ki hên, plâi krui ki tiah hmâ. Plâi krui má 1 xúa vâ kâ drêng plâi dế ối drêh a mâu hngêi mơdró ôu kâ, mê khu plâi krui mê athế tum tơ’mô, ai têa hên, plâi ngeăm.

Mơngế ki pêt plâi krui athế ai kih thuât ƀă mơ’no liăn vâ rak ngăn hên. Ki hdrối tâ, athế tăng rah tơnêi ki tơtro, têa ki vâ tôh xuân athế krâ kơvâ, hmâ tôh đi đo sap ing 3 troh 3 hdroh. Kih thuât ki kal má môi mê cho tơdroăng ki rak ngăn ƀă ki dâi lĕm dêi plâi krui, la ki kal má môi athế kơdroh tơdroăng ăm loăng rĕng ai plâi. Pin ăm ga ai plâi iâ, vâ plâi mê ga dâi lĕm, cho plâi má 1, má 2, plâi ki má 3, má 4, má 5 athế krí tah lôi, drêng hiăng ai plâi lối hên athế krí tah lôi vâ ga roăng plâi ki apoăng rơnó dâi lĕm, kân.

Ki má péa nếo, vâ rak rêh ton ƀă châ rak plâi krui kơxái dó inâi kơxô̆ 1 mê tung kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng ngin hiăng hnê mơhnhôk vâi krâ-nhŏng o kơdroh má môi ‘na tơdroăng xúa phon hoă hok, athế thăm rơvât hên phon hưh cơ, ôh tá khoh xôh pơkeăng rak vế hdrê loăng, tâi tâng mâu pơkeăng ki vâ tơvât, choi athế xúa ing phon hlá nhâ. Pakĭng rak ngăn krâu khât a rêi mê xuân xôh athế xúa mâu tơmeăm sinh hok, hưh cơ athế xôh a hlá mê plâi nếo krúa lĕm ƀă dâi kâk ton tá ah.

-Tung la ngiâ mê hía ah, kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng dêi tơring kô ai pơkâ tơdroăng ki klâi vâ tŏng kum vâi krâ-nhŏng o pơtối mơnhông cheăng krá tơniăn kơpong ki pêt plâi krui kơxái, ô pôa?

Pôa Nguyễn Kim Anh: Dế nôkố, ai hên hdrê ki tơdjâk troh ki dâi lĕm dêi plâi krui. Xua tiah mê, ngin ai hnê mơhnhôk kuăn pơlê ki pêi chiâk athế xúa mâu hdrê ki hiăng hmâ pêt, tơtro, môi tiah cho hdrê đài nông 1, Kŏng ti ki châ ôu eăng cho khu ki vâ rôe plâi krui dêi kuăn pơlê; ki má péa nếo, mê thăm athế tăng rah mâu kơdrum plâi ki dâi lĕm khât vâ tơkêa cheăng ƀă khu ngăn ‘na chiâk deăng, vêh mơnhên tối mê cho plâi krui ki dâi lĕm má môi; ai xiâm rêi nhên, hdrê loăng mê athế kâi trâng, ôh tá tro tâ pơreăng. Vâ potối rak vế ki krá tơniăn dêi plâi krui kơxái ƀă vâ pơtối rak vế, pêi pro tiô tơdroăng pơkâ dêi kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng dêi tơring mê nôkố ngin hiăng djâ troăng ăm kuăn pơlê athế pêt mơjiâng hên plâi krui kơxái kố, ing mê, veăng kum thăm pêi lo liăn ngân ƀă thăm ai rế hên kế tơmeăm tung ƀăng chiâk deăng.

-Hôm, mơnê kơ pôa!