Tâng ối a dế kơdrum tiu pêt tơvât ƀă kơphế rơdâ lối 1ha dế drêh ngiât lĕm, plâi kơtóu hên, ngoh Hoàng Văn Thủy, thôn Bằng Sơn, cheăm Ea Pô, tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông phiu ro drêng tối ‘na tơdroăng ki rơpŏng ngoh veăng tung khu pêi cheăng tơrŭm pêt tiu tơniăn. Tung pơla 5 hơnăm mot cheăng, ngoh hiăng châ hriâm tiô pơkâ VietGAP. Veăng pêt tung tơdroăng pơkâ kố, rơpŏng ngoh nôkố xuân châ khu pêi cheăng tơrŭm, khu mơdró kâ tung khu ki tơrŭm tŏng kum ăm phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, mâu pơkeăng ki kal xúa ki ê. Ing mê, mâu hơnăm hdrối nah, kơdrum tiu dêi rơpŏng ngoh đo đo châ tiô pơkâ ‘na pêt rak ngăn tơniăn. Rơtế ƀă tơdroăng ki krá tơniăn dêi kơdrum loăng, tơƀrê ‘na cheăng kâ, pêi lo liăn ngân xuân hên drêng rêm tâ̆n tiu pơrá châ tơ’nôm sap ing 1 rơtuh 500 rơpâu  troh 3 rơtuh liăn tâng vâ pơchông ƀă kơchơ mơdró roê:

“Tơƀrê cho hên, iâ trâm tơdroăng ki ôh tá mơhúa ‘na oâ hdrong kâ ‘nhê, ôh tá tro pơreăng kâ rĕng hlâ hrá hlâ, ‘nâi ki ôh tá mơhúa ‘na pơreăng kâ ‘nhiê a tiu ƀă túa ki ‘nâi rak ngăn, mê nếo, túa ki séa ngăn hdrong mê á hiăng rơkê, ai xiâm ki ‘nâ plâi kơtóu hên, krí xo xuân châ hên tâ”.

Xuân hlo ki tơƀrê drêng pêt tiô pơkâ, vâi krâ nhŏng o pêt báu a cheăm Dak Drông, tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông hiăng mot tung khu pêi cheăng tơrŭm Nông Phú. Pôa Đỗ Hàn Phú, ngế ki pơkuâ khu pêi cheăng tơrŭm kố ăm ‘nâi, tơdroăng ki veăng mot cheăng tung khu pêi cheăng tơrŭm kố hiăng kum vâi krâ nhŏng o hơ’lêh túa ki pêt ƀă châ xúa mâu hdrê báu ki lĕm, kih thuât pêt ki rơkê tâ. Kơnôm mê, ki lĕm xuân hlo hơ’lêh, liăn tơkâ xuân châ hên tâ vâi krâ nhŏng o ki ê, ôh tá tô tuăn xếo ‘na yă tê ki ôh tá tơniăn, lơ tro khu mơdró pá kong roê hjip yă. Ki hên báu lĕm pêi lo ôh tá bê tŭm vâ tê ăm mâu khu mơdró kâ, khu tơrŭm. Pêt tiô tơdroăng kố cho tơdroăng ki tơƀrê khât ăm tơdroăng ki pêt báu a cheăm kơpong hngế hngo kố ƀă tơmiât khu pêi cheăng tơrŭm kô pơtối po rơdâ tơrŭm pêt, tê ăm hên túa tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki ê, ôh ti xê to báu:

“Ki hdrối tâ, vâi krâ nhŏng o kô hlo báu dêi tơná pêi lo châ tê tơniăn tâ ƀă yă tê kơnâ, ôh ti xê tô tuăn xâu khu mơdró kâ roê hjip yă. Chiâng vâ tối, vâi krâ nhŏng o hiăng hlê plĕng, ai tơdroăng ki hơ’lêh vâ mơdêk ‘na tơdroăng ki pêt”.

Pôa Đỗ Duy Nam, kăn phŏ ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông ăm ‘nâi, tơdroăng ki pêt tiô pơkâ kố hiăng ƀă dế veăng kum mơdêk ki kơnía ‘na kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng a tơring. Mâu tôh pêi cheăng tơrŭm, khu pêi cheăng tơrŭm dế rế hía rế tối rơdêi hnoăng cheăng cho kông tơdjêp pơla mâu tơdroăng pơkâ dêi mâu kong têa roê xo môi tiah Mih, Nhuk ƀă mâu kong têa tung châu Âu.

“Tơdroăng ki pêi pro tiô túa tơrŭm mê pro pơxúa mâu tơdroăng tơƀrê ‘na cheăng kâ. Má môi, ‘na ki lĕm dêi báu mê ing tơdroăng tơrŭm kố mâu rơpŏng kuăn pơlê, mâu ngế ki tơrŭm cheăng ai mâu rôh châ hriâm, tơpui tối ăm dêi rơpó ki rơkê ƀă pêi tiô pơkâ kih thuât dêi tíu pêi cheăng tơrŭm. Veăng kum mơdêk ki rơkê, tơdroăng ki hiăng rơkê dêi kuăn pơlê, ing mê veăng kum mơnhông kơvâ kố rơdâ tâ, lĕm tâ”.

Ƀă ki pơxúa ‘na tơnêi tơníu, hyôh kong prâi ƀă ƀăng tơnêi pêt, kong pơlê Dak Nông mơnhên pêi chiâk deăng cho môi tung mâu kơvâ cheăng ki xiâm. Jâ Nguyễn Thị Tình, kăn phŏ hnê ngăn kuăn pơlê pêi chiâk kong pơlê Dak Nông ăm ‘nâi, vâ mơdêk mâu tơdroăng ki pơxúa, tơdroăng ki mơjiâng bro mâu kơpong pêi chiâk deăng dâi lĕm ƀă mâu túa tơrŭm krá pơla kuăn pơlê pêi chiâk ƀă mâu khu mơdró kâ dế châ khu pơkuâ ngăn Đảng, Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê Dak Nông tơmâng ngăn khât:

“Sap ing khu pơkuâ ngăn Đảng troh Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê hiăng ai hên tơdroăng ki hnê mơhno ‘na tơdroăng kố. Tung tơdroăng ki vêh pêi chiâk deăng mê xuân mơnhên ăm tơrrŭm cheăng kố mot tung mâu túa pơkâ vâ bro kơpong pêt tơniăn, krá ton kum kơmăi kơmok uâ pơliê xuân môi tiah tê ngi kong têa ê tung xo ah hmôi”.

Tơrŭm pêt tiô pơkâ hiăng ƀă dế veăng kum mơdêk ki kơnía ‘na kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng a kong pơlê Dak Nông ki xiâm dêi mâu túa tơrŭm pêt kố cho mâu tôh pêi cheăng tơrŭm, khu pêi cheăng tơrŭm. Ki phiu ro cho klêi kơ’nâi 10 hơnăm mơjiâng Luât khu pêi cheăng tơrŭm, mâu khu pêi cheăng tơrŭm a kong pơlê Dak Nông hiăng rế hía rế mơnhông rơdêi. Troh nôkố, lâp kong pơlê Dak Nông mơnhông châ 230 khu pêi cheăng tơrŭm, ƀă dâng 18 rơpâu ngế tơrŭm. Kố cho kông tơdjêp tơƀrê pơla kuăn pơle pêi chiâk ƀă tơnêi têa, khu mơdró kâ. Ƀă tiô mơnhên tối dêi Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê Dak Nông, mâu khu pêi cheăng tơrŭm dế ai mâu hvêa chêng prôk ki hơ’lêh nếo, rế hía rế po rơdâ ƀă mơnhông, veăng kum mơjiâng mâu kơpong pêi chiâk deăng xúa kơmăi kơmok chal nếo, hơ’lêh ngiâ méa thôn pơlê a kong pơlê.

Ƀai chêh mê âi hiăng tối ki tơƀrê dêi tơrŭm pêi cheăng tiô khu, mơdêk ki kơnâ dêi tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng a kong pơlê Dak Nông. Kơ’nâi kố, cho roh ki tơpui tơno ƀă pôa Lê Anh Sơn, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh, tơring Čư̆ Jut vâ hlê plĕng hên tâ ki châ tơƀrê, ki tơ’lêi hlâu drêng kuăn pơlê ƀă khu mơdró kâ veăng pêi cheăng tơrŭm tiô khu. Khu ngăn ‘na pêi cheăng tơrŭm Bình Minh dế kố dế cho môi tung mâu túa ki xiâm vâ pêi pro tiô tơdroăng pơkâ tiô khu a tơring Čư̆ Jut tối krê, kong pơlê Dak Nông tối tơdjuôm.

-Cho Khu ki djâ troăng ‘na tơkêa pêi tơrŭm tung pêi chiâk deăng dêi kong pơlê Dak Nông, Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh hiăng châ mơjiâng pro nah tiah lâi?

Pôa Lê Anh Sơn: Tơdroăng ki pêi chiâk deăng Việt Nam akố, tiô túa roh nah, ngin pêi tiô túa ki kŭn, mâu tơmeăm ki vâ tơbleăng tê mơdró bu iâ, ki dâi lĕm ôh tá hâi teăm tơxâng xua rêm ngế kuăn pơlê u ối tơmiât ƀă pêi cheăng  pơrá phá dêi pó, mê kih thuât pêi pêt kế tơmeăm tung kơdrum xuân pơrá phá dêi pó há. La ƀă Kŏng ti ki mơ’no tê kế tơmeăm lơ Kŏng ti mơjiâng pro tơmeăm vâ mơ’no tê mê vâi kal ai hên kế tơmeăm, mâu tơmeăm mê athế dâi lĕm, kô ai tơdjâk troh xiâm kối ki pêt mơjiâng, la khu ki vâ rôe tơmeăm mê vâi ôh tá châ trâm kuăn pơlê vâ tơpui tơno, hnê tối ‘na túa pêi chiâk ti lâi ăm tơtro, châ pơxúa kih thuât. Xua mê, Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh châ mơjiâng vâ ai hnoăng ki tŏng kum pro mơnhên ‘na tơdroăng ki mê, cho tíu ki tơdjêp pơla hên pâ, pơla mơngế ki pêi chiâk deăng, mơngế uâ mơdiê, ƀă mơngế ki mơ’no tê tơmeăm troh a kơchơ ƀă troh a kŏng dêi ngế ki rôe xúa. Ki xiâm Khu pêi cheăng tơrŭm mê châ mơjiâng, cho tíu ki tơdjêp vâ tơrŭm mơnhên mâu hdrê loăng ki pêt, maluâ ‘na kơxái tiu, maluâ ti mê, tung la ngiâ kô châ mơjiâng pơtối, kô veăng châ tơrŭm ƀă hên kơvâ cheăng ki ê há. Krê kơxái tiu kố, mê Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh hiăng tơdjêp ƀă mâu Kŏng ti dêi kong têa Nhuk, Hà Lan ƀă mâu Kŏng ti ki ai tâi tâng kơxô̆ liăn mơ’no pêi kâ ing kong têa ê, vâi xuân hiăng vâ tơrŭm cheăng, mơdró kâ bă ngin.

-Tiah mê, ki tơ’lêi hlâu dêi Khu pêi cheăng tơrŭm tơdjêp tung khu tâng vâ pơchông ngăn ƀă mâu tíu mơdró ki hmâ hlo ga ti lâi, ô pôa?

Pôa Lê Anh Sơn: Ƀă mâu tíu ki mơdró mê vâi ôh tá tơmiât pêi troh tơdroăng ki krá tơniăn ton, vâi bu tí tăng rôe tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi kuăn pơlê, vâi tơkôm chía to yă kơnâ ah vâi tê mơ’no kế tơmeăm. Ƀă mâu Kŏng ti ki mơ’no tê kế tơmeăm mê ivá cheăng vâi rơdêi tâ, liăn ngân xuân ai hên, kuăn mơngế pêi cheăng xuân hên, la vâi hơngế ing kơpong ki pêi pêt mơjiâng kế tơmeăm, Kŏng ti, hngêi kơmăi vâi pro a Sài Gòn, Bình Dương, laga, mâu tíu ki pêi pêt tơmeăm mê ối hơngế, xua mê, khu pêi chiâk deăng kal ai mơngế teăng mâ vâ tơrŭm ƀă khu hngêi kơmăi ki kah kân. Mê cho tơdroăng ki kô trâm pá, tro lŭp, xuân cho roh ki tơ’lêi vâ mơnhông rơdêi dêi Khu pêi cheăng tơrŭm. Môi tiah Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh ki dế châ mơjiâng pro a kong pơlê kố, cho teăng mâ ăm tíu ki pêi pêt, mơjiâng kế tơmeăm. Ki má péa nếo, Khu pêi cheăng tơrŭm kố hmâ achê, hlê plĕng mâu khôi túa, châ tơ’lêi tơrŭm ƀă kuăn pơlê, mê vâi kô ‘nâi nhên kuăn pơlê kal ki klâi, kuăn pơlê dế ối ulâi ƀă ai vâ hơ’lêh cheăng tiah lâi. Ki tơ’lêi hlâu má pái nếo, châ kơdroh kơxô̆ liăn ki pơto chơ kế tơmeăm ing kơdrum deăng, klâng chiâk troh a hnôu, a hneăm, ƀă ing hnôu, ing hneăm troh a mâu hngêi kơmăi vâ kơ-óu, uâ mơdiê, châ kơdroh iâ ki mơhrê liăn pơto chơ kế tơmeăm ƀă rơxế. Ki má pái, Khu pêi cheăng tơrŭm mê cho kal athế ai rêm pâ châ tơrŭm ƀă, châ ‘nâi, châ hlê ing khu ki pơkuâ, khu kăn hnê ngăn, mâu ngế hriăn plĕng ‘na khoa hok, mâu kŏng ti ki mơ’no tê tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi kuăn pơlê.

-Vâi krâ-nhŏng o châ xúa ki klâi drêng veăng mot tung Khu pêi cheăng tơrŭm ‘na chiâk deăng, ô pôa?

Pôa Lê Anh Sơn: Ƀă vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk ai 2 hnoăng, mê cho inâi châ ô eăng ƀă châ ai liăn ngân. Ai inâi châ ô eăng mê drêng mot cheăng tung Khu pêi cheăng tơrŭm, mê tơmeăm vâi châ mơjiâng, rak ngăn krâu, cho mâu tơmeăm ki dâi lĕm ƀă châ tối tơbleăng mơnhên vâi ai phep vâ tê dêi tơmeăm ulâi vâi kô chiâng tê. Môi tiah, inâi tiu krúa dêi tiu, rak tơniăn ‘na tơdroăng pơkâ dêi châu Âu klêi mê vâi xuân chiâng vâ mơ’no tê dêi kế tơmeăm a kong têa ê, mê cho inâi châ ô eăng tơmeăm khoăng ki dâi, krúa lĕm. Ki má péa, cho ai pơxúa. Ki pơxúa akố cho ki kơnâ dêi liăn ngân ki rơlối, drêng pro mơnhên tơmeăm khoăng krúa lĕm, kô châ tơ’nôm 3 rơpâu liăn mê kuăn pơlê châ xo xêh 2 rơpâu liăn ối pa 1 rơpâu liăn kô rak tơdjuôm ăm Khu pêi cheăng tơrŭm vâ ăm tơdroăng ki pơkuâ ngăn pêi chiâk deăng, rak ngăn kế tơmeăm. Ki pơtối nếo, tâng châ ai hlá mơ-eá mơnhên cho tơmeăm ki krúa lĕm, mê kô châ tơ’nôm pá 1 rơpâu liăn, mê kuăn pơlê châ 500 liăn, khu pêi cheăng tơrŭm châ 500 liăn cho liăn ki mơnhên tơmeăm. Tiah mê, kuăn pơlê châ tơ’nôm 2 rơpâu 500 liăn 1 kilố, mê tối cho liăn ki rơlối tơ’nôm.

Pêi cheăng tê mơdró kâ tiô khu mê rêm ngế ki tối dêi tơdroăng ki tơtro tơná tung khu đi đo vâ dêi pó châ hlê plĕng, ‘nâi vâ hriâm ƀối dêi pó vâ pêi pro. Tâng pêi chiâk deăng môi tiah hmâ hdrối mê hía nah, kuăn pơlê hmôu pơ pêi pêt mơjiâng xêh kế tơmeăm, klêi kơ’nâi krí xo dêi tơmeăm ah vâi tí tăng khu mơdró pá kong vâ tê dêi kế tơmeăm. Khu mơdró klêi kơ’nâi tí tăng rôe tơmeăm dêi kuăn pơlê hiăng chía hên mê ah vâi lăm tăng Kŏng ti ki kân vâ tê tơmeăm ăm Kŏng ti ki mê. Pro tiah mê, ga ôh tá hâi tơtro. Mê, tâng pêi cheăng tơrŭm tiô khu mê rêm ngế kô chiâng ai khôi hmâ pêi ki tơtro, vâi đi đo tơmiât pro ti lâi vâi khoh pêt mơjiâng kế tơmeăm ki krúa, dâi, kơtóu hên vâ khoh tơxâng châ tê mơ’no ăm kong têa ê, ăm mâu khu ki kal vâ rôe. Pro ti mê, ga kô ai pơxúa hên tâ, tơpui tơno hên tơdroăng ki nếo ai, tơrŭm tơdjêp mâu túa cheăng ga tơ’lêi hlâu tâ. Mê cho ki tơ’lêi kum ăm tơdroăng pơkuâ ngăn tung pêi chiâk deăng, mơ’no tê mơdró tiô khu ki tơniăn.

-Hôm, mơnê kơ poôa Lê Anh Sơn, Kăn pơkuâ Khu tơrŭm pêi cheăng Bình Minh, tơring Čư Jut, kong pơlê Dak Nông.