Pêi pro tơdroăng pơkâ 16 dêi Ngế pro xuâm hnê ngăn Chin phuh ‘na klâ ối krê pơlê pơla vâ hbrâ tơplâ mơdât pơreăng Covid-19, túa pơkâ tơku\m pleăng mơheăm tung khế 4 dêi mâu tíu pêi cheăng pơrá tro pơtê. Tung pơla mê, kơxo# mơheăm [ă mâu kế tơmeăm mơheăm tung hnôu dêi Tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak bu ối 300 tơdrong mơheăm, tung pơla tơdroăng ki rơhêng vâ xúa mơheăm pơlât a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên rêm hâi dâng 70 tơdrong mơheăm. Vâ hbrâ ví [ă tơdroăng ki trâm ahdrối, Tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm kong pơlê kơjo kum mâu tơdrong mơheăm ki u ối ăm hnoăng cheăng pơlât. Mâu ngế ki pâ athế tơkôm ing tơdroăng ki to\ng kum sap ing ‘’Tíu ‘măn rak mơheăm ối drêh’’ [ă krếo thế ‘mot tơ’nôm mâu mơheăm sap ing mâu nho\ng o tung rơpo\ng hngêi vâi. Tiah mê, tâng ôh tá ai troăng hơlâ ‘mot tơ’nôm mơheăm ‘măn kơd^ng, hngêi pơkeăng kô trâm [ă tơdroăng ki ôh tá ai mơheăm. Mâu ngế ki kal pơlât, pâ kô ôh tá ai mơheăm, mơni kô hlâ, tá hâi tối troh khu ngế ki tamo tâ mâu pơreăng ki kal pâk ‘mot mơheăm vâ ối rêh.

Hlo tơdroăng mê, Tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm hiăng chêh mơéa pơtroh ăm Khu ngăn pơkeăng [ă khăm pơlât vâ tí tăng ‘nâi ple\ng ăm Vi [an hnê ngăn kong pơlê pơkâ troăng hơlâ pơtối pleăng mheăm. Tơdrêng a mê, hnối tơru\m [ă Khu hnê mơhno cheăng mơhnhôk pleăng mơheăm kong pơlê mơdêk hnoăng cheăng tối tơbleăng tung um tơvi, krếo thế tơdjuôm ivá, sap ing pơlê pơla, kơhnâ veăng pleăng mơheăm, veăng to\ng tơdroăng ki xơpá [ă mâu khăm pơlât tung pơla tro tơdjâk dêi pơreăng.

Tiâ mơnhên rơkong krếo thế xua to\ng ki to\ng kum, rêm rơxông kuăn pơlê tung kong pơlê Dak Lak hiăng kơhnâ pêi pro. Klêi k^ pơkâ dêi Vi [an hnê ngăn kong pơlê ‘na pơtối hnoăng cheăng pleăng mơheăm, bu tung 2 hâi tơku\m po, Tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm hiăng châ xo vâ chê 500 tơdrong mơheăm [ă troh nôkố, tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm hiăng ai tu\m ăm tơdroăng pơlât ăm mâu ngế ki tamo.

Kố cho rôh má 2 nâ Hồ Thị Thúy Toàn, cô hnê hngêi trung râ má môi Tô Vĩnh Diện, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak veăng pleăng mơheăm. Maluâ ôh tá ối tung inâi mâu ngế ki pleăng mơheăm rôh kố la xua rơhêng vâ kum ivá dêi tơná ăm hnoăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng Covid-19, nâ Toàn hiăng chêh xêh inâi. Nâ Hồ Thị Thúy Toàn tối:

‘’Á veăng pleăng mơheăm rôh kố cho rôh má péa. Hngêi trung pơkâ ai 3 ngế lăm la á cho ngế ki mơhno\ng pleăng xêh. Á tơmiât rêm ngế dế tơplâ [ă pơreăng, tung pơla mơheăm pin ôh tá ai xếo mê chiâng kum tơdroăng klâi á kum yoh, chiâng kum ki klâi ăm pơlê pơla tung ivá dêi tơná mê á kum’’.

Tiô pôa Nguyễn Đức Phú, kăn pơkuâ {ơrô Khu hnê mơhno cheăng mơhnhôk pleăng mơheăm kong pơlê Dak Lak, hdrối kố nah, drêng tá hâi ai pơreăng Covid-19, a mâu tơring, cheăm, kơxo# ngế lăm pleăng mơheăm tá hâi drêng lâi châ tiô túa pơkâ mơ’no la drêng ai pơreăng, kơxo# ngế lăm pleăng a mâu tơring cheăm kố hlo hên. Kơxo# mơheăm châ xo tơkâ luâ túa pơkâ tâng vâ pơchông [ă tơdroăng ki tơmiât. Tơdroăng mê ăm hlo tuăn hiâm to\ng kum pơla kuăn mơngế [ă kuăn mơngế đi đo ối ai. Drêng trâm tơdroăng hliăng mê rêm ngế hbrâ rơnáu kum dêi rơpó. Pôa Nguyễn Đức Phú tối rơdêi:

‘’A kong pơlê Dak Lak, châ tơdroăng ki môi hiâm mơno dêi pơlê pơla, kuăn pơlê, kăn [o# kong nhân viên [ă khu ki veăng pleăng mơheăm mê sap ing apoăng hơnăm troh nôkố hiăng tơku\m po châ 15 rôh pleăng mơheăm, tơdah xo dâng 6 rơpâu tơdrong mơheăm. Tung pơla mơheăm ki tơdah xo mơni kô châ tiô tơdroăng ki rơhêng vâ pơlât.

Vâ rak vế tơniăn ăm kuăn pơlê drêng lăm pleăng mơheăm tung rơnó ai pơreăng Covid-19, tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm hiăng pro mơdon hâi khế xo mơheăm. Hdrối nah, 300 troh 400 tơdrong mơheăm chiâng vâ xo tung pơla a kơxo la nôkố athế ton sap ing 2 troh 3 hâi vâ rak vế tơniăn pôi tá tơku\m ối hên mơngế rơtế môi xôh. Tung tơdroăng ki mâu ngế veăng pleăng mơheăm hên, tíu xiâm kô klâ pro hên tíu xo mơheăm, xing xoăng hâi khế tơtro ăm rêm ngế troh chêh inâi pleăng mơheăm vâ ví tơdroăng ki tơkôm dêi rơpó. {ok thái pơkeăng Trần Thị Kim Hồng, kăn pho\ ngăn tíu xiâm séa ngăn pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Tiô á mơnhên tối, tuăn hiâm pleăng mơheăm dêi rêm ngế kuăn pơlê Dak Lak gá hên khât. Rêm rôh ai tơdroăng pleăng mơheăm, ai hên ngế maluâ ôh tá ối tung inâi mâu ngế ki pleăng mơheăm la vâi xuân lăm chêh inâi veăng pleăng mơheăm. Thăm nếo ai hên ngế ối krếo phôn ăm á êng hôm ối mơheăm há? Tíu ki ‘măn rak mơheăm pin ôi kal tơ’nôm mơheăm há vâ mơhnhôk kuăn pơlê troh pleăng mơheăm. Tá kăn [o# ngăn pơkeăng, drêng ai tơdroăng ki tâng tối ôh tá ai mơheăm xếo mê vâi hbrâ rơnáu veăng pleăng mơheăm’’.

Tung rơnó tâ tú pơreăng Covid -19,  ai hên tơdroăng pêi pro to\ng kum hiăng pêi troh lâp lu, mơhno nhên ki le#m ‘’ ‘nâi hơ ui pâ dêi rơpó’’, ‘’hlá ki le#m kum hlá tơchiê’’ dêi mâu kuăn pơlê Việt Nam, tung mê hên ngế ai tuăn vâ pleăng mơheăm to\ng kum mâu ngế ki pá puât cho tơdroăng pêi pro ki pơxúa le#m khât. Kơnôm ing hnoăng cheăng pêi dêi mâu kơ koan khu râ pơkuâ cheăng mơhnhôk, [ă hlối ‘nâi vâ môi tuăn dêi mâu kuăn pơlê, tung tơdroăng pleăng mơheăm vâ kum mơngế ki dế kal vâ mơheăm a mâu hngêi pơkeăng  tung rơnó tâ tú pơreăng xuân châ pêi pro tơniăn, veăng rak vế ivá mo le#m ăm kuăn pơlê tung kong pơlê. {ă tơdroăng pêi pro ki le#m mê, mơni pin kô kâi mơdât pơreăng.

Pleăng mơheăm ôh tá xê to môi  tơdroăng ki le#m mơhno tuăn vâ kum mâu ngế ki ê, tơdroăng ‘nâi hơ ui pâ dêi hdroâng mơngế Việt Nam,  tơdroăng pêi pro mê ối pro pơxúa ăm ivá [ă tuăn ngôa mơngế  ki pleăng dêi mơheăm. Laga, vâ rak vế ivá mo le#m drêng pleăng mơheăm, malối tung rơnó tâ tú pơreăng Covid-19, ngế ki pleăng mơheăm thế tơtro\ng mâu tơdroăng kơ’nâi kố:

Ta troh nôkố, mơheăm cho tơmeăm ki le#m dêi sinh hok hâi chiâng vâ mơjiâng pro. Xua mê, pleăng mơheăm cho tơdroăng ki tro má môi vâ kum mơ‘rêh mâu ngế ki dế kal vâ mơheăm.

Ngế ki pleăng mơheăm thế cho ngế ki dế ai ivá mo dâi le#m, [ă tuăn ngôa hlối tơleăng le#m, hơnăm thế sap ing 18-60 hơnăm; kơdrâi thế sap ing 18-55 hơnăm, ôh tá ai mâu pơreăng ki tâ tú ing troăng mơheăm môi tiah ôh tá êi kliâm B, C, ôh tá hmếo pơ lo tum khêi tung châ, ôh tá tro pơreăng HIV... kơtăn rêm hdrôh pleăng mơheăm thế ton châ 3 khế.

Xuân môi tiah mâu kơ koan tung châ, mơheăm gá đi đo pơhlêh, châ pơhlêh nếo, ah gá mơjiâng mơheăm nếo rêm hâi. Drêng hiăng klêi ăm vâi pâk xo mơheăm, a kliâm, a plá kô trut pro ăm mơheăm kơtâu le#m ăm mơheăm ki u ối kơtâu le#m tơ’mô a mơheăm ki hiăng xo pleăng. Klêi mê, mơheăm tung tơngá kơxêng, tung kơxêng xuân mơjiâng mơheăm ki nếo, tâk sap 4-10 hdroh ki hmâ mơjiâng vâ tơ’nôm a kơxo# mơheăm ki hiăng hrik xo. Kơ’nâi péa pái hâi, tung châ mơngế ki pleăng mơheăm kô tâ ivá dêi tơná le#m môi tiah hmâ hdrối nah, xua mê ai ngế ki ‘nâ hiăng pleăng mơheăm châ hr^ng hdrôh, la ivá xuân ối mo rơdêi le#m.

Drêng lăm pleăng mơheăm, mơngế ki pleăng ai hên ki pơxúa. Má môi, châ khăm ngăn dêi ivá, khăm ngăn tung châ hôm ai tơdroăng châ ki tâ tú, lơ tâ tú ing troăng mơheăm. Má péa, châ khăm ngăn tung châ hôm ai mâu pơreăng ki ôh tá tâ tú môi tiah  kơtêi kơtâu têi lơ chôa, hôm châi plâi nuih. Drêng tung châ hiăng mơjiâng mơheăm ki nếo, tung châ pin kô mo dâi le#m tâ, ngăn châ chăn môi tiah ối nếo tâ há. Pak^ng ki pơxúa ‘na pro le#m ivá, pleăng mơheăm ôi pơxúa ăm tuăn ngôa ‘nâi tơche#ng tơdroăng kân pro pơxúa ăm pơlê pơla xua hiăng veăng kum mơ’rêh mâu ngế ki dế kal vâ mơheăm.

Peăng kong xêi măng hdrối vâ pleăng mơheăm thế kâ ôu môi tiah hmâ, pôi tá hrăng troh kơmăng, pôi tá ôu drôu biêr [ă pôi tá kâ mâu kế kâ ki ngeăm, ki pro piê. Troh kơxo má hdrối vâ lăm pleăng mơheăm vâ iâ tê. Klêi pleăng mơheăm vêh troh  a hngêi, thế kâ ôu rêh ối môi tiah hmâ, pơtê tro tơdroăng; pôi tá ôu drôu biêr, pôi tá pêi cheăng hơhngăm, pôi tá pơtâp ivá luâ  kơ ivá môi tiah, kơtu [along, trut loăng, kơtâu... thế mơ-eăm kâ hên kế kâ ki ai trếo kơhiâm, kế kâ pro le#m tung châ.

Tung pơla pơreăng Covid-19 tâ tú, mâu ngế kơ’nâi kố ôh tá chiâng pleăng mơheăm: Mâu ngế ki tâ dêi tung châ môi tiah tơngê, kơ o, pá kâi hiâm; mâu ngế ki hdrối nah prôk tơkâ luâ kơpong ki tâ tú pơreăng; mâu ngế ki trâm tơpui [ă mơngế ki nhôm tâ pơreăng covid-19. Mâu ngế ki tâ tú pơreăng Covid-19 hiăng châ pơlât prêi ki iâ gá thế kơ’nâi 28 hâi nếo chiâng vâ pleăng mơheăm. Drêng lăm pleăng mơheăm thế truâ kên pâng môh rơkong, xếo ko\ng kơdế pơreăng  pêi pro tro tiô pơkâ, ối kơtăn hơngế mơngế ki ê ai 2m [ă pôi tá tơpui.

Mỹ Hạnh – Quang Nhật chêh

Katarina Nga – Gương tơplôu [ă tơbleăng