Lối 7 hơnăm kố, rêm khế môi xôh, on veăng ngoh Nguyễn Văn T [a\ nâ Nguyễn Thị A pơtối rơtế prôk hluâ troăng vâ chê 60 km a cheăm Ea Kly, tơring Krông Pa] troh tíu xiâm hbrâ mơdât HIV/AIDS, nôkố cho kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS – Tíu xiâm mơdât pơrea\ng kong pơlê Dak Lak khăm [a\ tơdah pơkeăng ARV. Ôh tá môi tiah hên ngế tro tâ HIV ki ê kơmái mơngế tâ tá, ngoh T. [a\ nâ A. cho ngế sôk ro đi đo tó.

Kơtăn kố lối 7 hơnăm, drêng dế lăm pêi cheăng vâi a kong pơlê Gia Lai, ngoh Nguyễn Văn T. tâ châ tơbrê tơbrêh, hmâ tơngê peăng kơxê, xua mê pơtê cheăng vêh a hngêi pơlât laga rế pơlât, pơrea\ng thăm châi râ, tơngah xêh ôh tá kâi tơkâ hluâ. Bu tung vâ chê 2 khế, ngoh hiăng chu kơdroh 20 kilô. Péa on veăng hiăng mot a hngêi pơkeăng kân Chợ Rẫy, Pơlê kong kân Hồ Chí Minh vâ khăm pơlât. Akố mâu [ok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi ngoh nâ tro tâ HIV.

Nếo 30 hơnăm, dế cho ngế pêi cheăng xiâm dêi rơpo\ng, ngoh khéa ó ‘nâng. Rơtế amê, mâi ngoh [a\ péa ngế kuăn kơnốu, ngế 6 hơnăm, ngế 3 hơnăm lăm mơnúa ngăn mơheăm a Tíu xiâm hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS a kong pơlê Dak Lak. Mơhúa tu\m péa ngế kuăn ngoh ôh tá tro HIV. Drêng châ mâu [ok thái pơkeăng a Tíu xiâm hnê mơhno, ngoh môi tuăn pơlât [a\ pơkeăng ARV.

Klêi kơ’nâi to lâi khế, ngoh T. tâ íva dêi tơná rế hía rế chía le\m iâ. Môi hơnăm kơ’nâi, on veăng ngoh xuân tơdah pơlât [a\ pơkeăng ARV. Ngoh Nguyễn Văn T. tối:

‘’Drêng mê nah á tơmiât mơni á kô hlâ xua châi tamo ó. Drêng mê kơdrâi á [a\ rơpo\ng kho\m djâ péa ngế kuăn lăm khăm a 46 Hoàng Diệu [a\ pói vâ ăm péa ngế kuăn ôh tá tro klâi. Drêng ‘nâi péa ngế kuăn ôh tá tro tâ mê á tâ mo le\m [a\ tơmiât kô mơ-eăm rêh, pêi cheăng vâ păn kuăn hriâm tâp, mê cho xiâm kối tơdjuôm dêi on veăng má’’.

Mơhé tung châ ai môi pơrea\ng ki pá vâ pơlât prêi laga on veăng ngoh T. ôh tá kơmêi, kơtôa rêm ngế ‘na tơdroăng dêi tơná mê đi đo rêh le\m [a\ rêm ngế tâ tá. Xuân tiah mê tâi tâng kuăn pơlê a cheăm Ea Kly pơrá ‘nâi vâi [a\ hâk vâ vâi, ía prếi on veăng hiăng mơ-eăm tơkâ hluâ tơdroăng kố. Hiăng 7 hơnăm kố, on veăng ngoh xuân rêh ối sôk ro, rêh ối mo le\m, mơ-eăm păn roăng kuăn hriâm. Nâ Nguyễn Thị Hoa, nho\ng o tung pơlê dêi on veăng ngoh T. hơ’muăn:

‘’Á xuân trâm mâ tơpui tơno tiah hmâ, lăm pêi cheăng nâ o xuân pế hmê kâ tơdjuôm, kum dêi pó drêng châi tamo. Mâu ngế tung thôn kơbố xuân ‘nâi, drêng tâng tơdroăng mê vâi troh hơlêm, mơhnhôk ôh tá ví. Lâp thôn kơbố xuân trâm mâ tơpui tơno tiah hmâ, ôh tá ai kơbố tối on veăng prếi ai pơrea\ng xua on veăng prế mo le\m, pơkeăng mê drêng lâi xuân lăm tu\m đi đo’’.

Môi tiah tơdroăng dêi ngoh Nguyễn Văn T. [a\ nâ Nguyễn Thị A, ngoh Hồ Văn V, ối a bêng Thành Nhất, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột xuân hiăng pơlât [a\ pơkeăng ARV châ lối 4 hơnăm. Drêng ‘nâi dêi tơná tro tâ HIV, ing môi ngế kơnốu mo sêi, pâ dêi kơdrâi kuăn ‘ne\ng, ngoh khéa ó ‘nâng, ôh tá vâ rak ngăn dêi châ, pơrea\ng mê rế hía rế thăm râ, châ rế hrế [a\ tro tâ hên tơdroăng châi ki ê, êi lâp châ. Kơnôm châ rơpo\ng [a\ nho\ng o pơchân tối, to\ng kum, ngoh hiăng môi tuăn pơlât ARV [a\ re\ng tơniăn tung tơdroăng rêh ối. Ivá rế hía rế mo le\m, ngoh kơhnâ pêi cheăng kâ [a\ hiăng mơjiâng toăng hngêi nếo, kân rơdâ vâ tơdah nôu pâ kơdrâi rêh ối tơdjuôm.

Hơnăm nah, on veăng ngoh ối sôk ro tơdah kuăn má péa, nôkố kuăn kơdrâi ngoh hoăng châ 1 hơnăm, piê le\m [a\ mo le\m. Rêm hâi, ngoh nâ mơhnhôk dêi pó mơ-eăm pêi cheăng kâ, rêh ối le\m tro vâ păn roăng kuăn xông kân. Ngoh Hồ Văn V. tối:

‘’Apoăng á kơmêi ‘nâng, lăm xo pơkeăng trâm mơngế hmâ kơmêi ‘nâng laga nôkố hiăng hmâ. Nôkố troh khế mê to lăm xo pơkeăng mê hdrối nah thế dêi kơdrâi lăm xo. Xua nôkố á hiăng ai kuăn, ai rơpo\ng mê á thế rak ngăn dêi châ [a\ rơpo\ng dêi tơná, á thế mơ-eăm tê, kơbố tơmiât klâi mê lôi vâi’’.

Tối ‘na tơdroăng nôkố dêi ngoh Hồ Văn V., [ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS – Tíu xiâm mơdât pơrea\ng kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

‘’Ngế châi kố kơnôm pêi pro troăng pơlât, ôu pơkeăng đi đo, troh hâi khế mê lăm khăm pơlât, séa ngăn, ing mê, sap ing pơlât lâm sàng 3,4 mê hiăng vêh hneăng lâm sàng 1, mơhé ối pâk chik mê nôkố xuân hiăng pơtê pâk chik [a\ xuân nếo ai kuăn kơdrâi ôh tá tro tâ pơreăng. Pơtê pâk chik [a\ châ mơjiâng hngêi nếo, nếo ai kuăn, pơlât krâu, ngin sôk ro ‘nâng ăm ngế tro pơrea\ng kố hiăng vâ prêi’’.

Tiô xêo dêi Khu pơkuâ ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât kong pơlê Dak Lak, nôkố lâp kong pơlê ai vâ chê 600 ngế tro tâ HIV dế pơlât [ă pơkeăng ARV laga hên ngế tung kơxo# vâi xuân dế kơmêi [a\ hnho dêi châ. Xua tơdroăng ki hnho dêi châ kố pro hên ngế lôi pơlât [a\ hên ngế tro tâ pơrea\ng ki ê nếo ôh ta vâ pơlât. Kố cho xiâm kối pro mơngế tro tâ HIV chiâng hlâ. Tâng rêm ngế ki tro tâ hlê ple\ng tơtro, khên tơnôu po dêi hiâm mơno, khên tơkâ hluâ tơdroăng kố môi tiah mâu ngế ki tối mê mơni vâi kô châ rêh ối le\m tro môi tiah ngế ki ai ivá châ le\m, ôh tá tro HIV.

Tơdroăng pơlât ARV cho troăng hơlâ ki tro má môi [ă ki tro tâ kum mâu ngế tâ tú HIV rêh ối le\m châ [ă hlối ton ta ah. La vâ châ tơ-[rê tung pơlâ ARV, mơngế ki tâ tú HIV thế kơdo mơ-eăm khât tung pơlât tiô pơkâ. Tơdroăng tơpui tơno [ă [ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, cheăng kơvâ pơlât HIV/AIDS – Tíu xiâm séa ngăn pơreăng kong pơlê Dak Lak ‘na pơlât pơreăng kố.

{ok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi ki xiâm dêi tơdroăng pơlât ARV [ă mâu ngế ki  tro tâ HIV mê ti lâi?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ki xiâm dêi tơdroăng pơlât ARV [ă mâu ngế tâ tú HIV ai péa tơdroăng, apoăng gá pơlât mơdât ki rế ó [ă lơ rế tâ tú hên dêi virus HIV tung châ kuăn mơngế. Má péa, mơdêk ivá ki vâ kâi tơplâ [ă pơreăng, mơdât ki ôh tá xâu pơkeăng tung châ. Xua virus HIV drêng mot tung châ mơngế kô lăm kâ ‘nhiê kế ki vâ mơjiâng chiâng châ mơ-heăm TCD4, kô cho kế ki vâ mơjiâng chiâng tế bào miễn dịch tung châ.

Drêng túa virus kô kâ ’nhiê kế vâ mơjiâng chiâng châ mơheăm T-CD4 kô pro rế kơdroh ki ôh tá xâu pơkeăng lơ ki pro chiâng kơdroh ki tro.

Tơdroăng pơlât ARV re\ng prêi ti lâi [ă mâu ngế ki tâ tú HIV?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơdroăng re\ng pơlât ARV ăm hlo ki kal [ă mơngế ki tâ tú HIV. Ki ahdrối pro kơdroh ki châi ó ăm mơngế ki tâ tú. Má péa, cho pro kơdroh ki tâ tú ing mơngế kố troh mơngế ki ê, pơtih môi tiah on veăng, pơyô, mâu ngế ki rơtế pâk chik. Má péa, kơdroh ki tâ tú ing nôu troh kuăn. Mê cho ki pơxúa ing tơdroăng re\ng pơlât [ă ARV, xua mê, ngế tâ tú pơreăng mê re\ng pơlât gá rế tro.

Drêng lâi ai pơkâ tối thế pơlât ARV ô [ok thái pơkeăng ?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tiô pơkâ hdrối nah kế ki mơjiâng chiâng châ mơheăm T-CD4 pá xôp 500 kế ki mơjiâng/mm3 mê nếo ăm thế pơlât ARV. La nôkố, pơxiâm  ing hơnăm 2017 tâi tâng mâu ngế ki lăm khăm ngăn mơheăm tâng tâ tú HIV kô chêh inâi ăm thế pơlât ARV hlối. Klêi khăm ngăn mơheăm, kliâm, kơkốu, khăm ngăn mơheăm. Mê cho [ă mâu ngế ki oh tá ai tơdroăng châi ki klâi. Tâng [ă mâu ngế ki tâ tú ing tơdroăng châi ki tơ’lêi tâ tú châi ki ê, môi tiah kơ-o lo mơheăm, êi kliâm B, C mê kô pơlât ki lơ tâ tú hdrối, klêi mê nếo pơlât ARV. {ă mâu kơdrâi ki dế mơ-êa, drêng test HIV châ ‘nâi ngế ki mê ai tâ tú, kô ôh tá êa séa ngăn klâi tơdrêng mê ăm pơlât ARV hlối. Klêi hiăng ‘nâi nhên tâng oh tá ai tơdroăng klâi kô pơtê pơlât, tâng lơ hlo tâ tú kô pơtối pơlât nếo.

Vâ pơlât ARV tơ-[rê, mơngế ki tâ tú HIV kal thế pêi pro mâu tơdroăng klâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tâi tâng mâu ngế ki pơlât ARV kal thế pêi pro tro tiô tơdroăng pơkâ thế pơlât. Xua kố ôh tá xê pơkeăng kháng sinh, xua mê drêng ai pơkeăng mot tung châ gá nếo kâi mơdât virus ôh tá ăm rế tâ tú. Pêi pro tro tơdroăng pơkâ pơlât tơtro ai 3 tơdroăng:

-Má môi, thế pro tro tơdroăng hnê thế ôu pơkeăng.  Rak vế pêi pro tro tơdroăng hnê thế ôu pơkeăng, ôu tro tiô pơkâ, troh chôu, tro hâi, tro tơdroăng [ă thế ôu rêm hâi ôu plâ ối rêh.

-Má péa, thế pêi pro tro tiô pơkâ hâi khế lăm khăm ngăn mơheăm, tơkéa vâ tối 6 khế lăm khăm ngăn mơheăm môi hdroh, khăm ngăn kliâm, ngăn kơkốu, ngăn mâu kế mơjiâng chiâng châ mơheăm T-CD4 [ă khăm ngăn ki hngăm dêi virus.

-Má pái thế lăm khăm tro hâi ki [ok thái pơkeăng pơkâ. Pơtih [ok thái pơkeăng tối thế 1 khế ôu pơkeăng mê troh hâi xo pơkeăng thế lăm khăm, chiâng há khăm hdrối tâ 1 hâi lơ hrá tâ 1 hâi. 

Tâng ôh tá pêi pro tro tơdroăng pơkâ thế pơlât, mê mâu ki tâ tú HIV kô trâm tro tơdroăng klâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tâng ôh tá vâ rak vế pêi pro tro tiô pơkâ dêi túa pơlât, kơxo# pơkeăng vâ mơdât pơreăng kô oh tá xêt. Xua kố cho pơkeăng ki mơdât oh tá ăm pơreăng rế tâ tú, oh tá ăm virus rế hên, mê tâng ôh tá ai pơkeăng mâu virus kố pơtối rế tâ tú hên chiâng virus ki ôh tá xâu kơ pơkeăng, xua mê, túa pơkeăng pơlât râ má 1 oh tá xêt xếo. Hên ngế lôi oh tá vâ pơlât, klêi kơ’nâi vêh pơlât nếo kô pro pơreăng chiâng oh tá xâu kơ pơkeăng, kô tơ’lêi pro rế tâ tú ó tâ.

Tơdroăng pơkâ pơlât râ má 1 gá tơ’lêi, rêm hâi ngế ki tâ pơreăng bú kal ôu 1 pu\m pơkeăng, la rôh pơkâ pơlât ki má péa kơxo# liăn pơlât hên tâ, ôu pơkeăng xuân hên tâ há, môi hâi thế ôu péa hdroh [ă ngăn tiô kơ mơngế, tiô kô tơdroăng châi, rêm hdroh ôu ‘nâ hía môi hdroh ôu 4 troh 5 pu\m.

Tâng ngế ki lâi pro tro tiô pơkâ pơlât ivá vâi kô re\ng prêi le\m. Ai hên ngế drêng troh akố cho tơdroăng châi râ kơlo má 3, má 4 vâ tối hlối ai hên tơdroăng châi ki ê nếo la klêi kơ’nâi vâi rak vế pêi pro tro tiô tơdroăng pơkâ pơlât, ôu pơkeăng ARV rêm râi, ivá vâi hiăng vêh le\m môi tiah rôh má 1, tơkéa vâ tối môi tiah mâu ngế ki le\m ôh tá ai tơdroăng châi, kế ki mơjiâng chiâng mơheăm T-CD4 hên há, vâi xuân môi tiah mơngế ki le\m ê há, thăm nếo ối mo le\m tâ, ôh tá tro mâu tơdroăng châi ki kố ki mê.

{ok thái pơkeăng hôm ai hnê tối ki klâi ăm kơ mâu ngế ki tâ tú HIV nôkố xuân dế kơxiâp kơmê kơ vâi xua dêi tơná tro pơreăng?

K{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ki khât gá mâu ngế tâ tú HIV drêng troh a veăng khăm pơlât ngế ki lâi xuân xâu. Vâi xâu drêng vâi troh akố mâu ki ê kô ‘nâi, klêi mê ah kuăn ‘ne\ng vâi oh tá châ hriâm, xâu lơ tro mơ’no hriâm. Ing tơdroăng ki vâi xâu mê râ cho ki rơ-iô ăm kuăn pơlê. Vâi ôh tá vâ lăm khăm ngăn mơheăm, vâi ôh tá ‘nâi tơdroăng ki tơná tâ tú. Tâng vâi ‘nâi [ă re\ng pơlât mê vâi kô ôh tá rế ó, ôh tá tro mâu pơreăng ki rế pro tơ’lêi râ [ă kơxo# ki tâ tú ăm kuăm pơlê kô iâ tâ.

A hmâ êng mâu ngế ki tâ tá mê, a pơlê cheăm pó hôm ai hên ngế ki tâ HIV, tiah mê pó hôm ‘nâi mâu ki mê há? Ngế ki mê tiâ á ôh tá ‘nâi ngế ki lâi ôh. Tiah mê, ti lâi vâi ‘nâi dêi pó, xua mê á  hnê tối thế vâi pú, thế rêh ối le\m tro, rak vế dêi ivá châ chăn, xuân rêh ối le\m môi tiah mâu ngế ki ê vâ vâi hlo pó rêh ối le\m tiah mê, hiâm mơno phiu ro há, xuân môi tuăn [ă vâi mê ôh tá ai ngế ki lâi pơrah pó.

Hôm mơnê kơ [ok thái pơkeăng!

Thu Huế - Đình Thi chêh

Gương – A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng