Khu ngăn pơkeăng lâp plâi tơnêi (WHO) riên, ai lối 10% ngế xap pu\n chât troh 59 hơnăm tơ’dâng tơ’mô [ă hr^ng ngế ki pá vâ tơtro vâ prôk lăm xua châi kóu kơxêng, xua kơxêng hiăng ôh tá krá. A Việt Nam, châi kóu kơxêng ai lối 10% mâu tơdroăng châi ‘na kơxêng  ôh tá krá.

Tiô mâu [ok thái pơkeăng cheăng ngăn ‘na kơxêng. Kóu kơxêng, tơdroăng tơxêng ôh tá krá pro chiâng châi kóu kơxêng cho ing  mâu kế ki rơpâ vâ pro chiâng kơxêng  ai [ă kơxêng ki ối pá xôp kế ki rơpâ mê tro rong oh tá krá pro chiâng êi ah pro ngế ki châi chiâng tâ châi a kóu kơxêng, kơxêng rế ôh tá krá, mâu rôh ki châi thăm rế tâ châi ó, mê hên ngế ôh tá vâ tơmâng lơ bú ôu to pơkeăng kơdroh châi. Laga kố cho ki xiâm pro chiâng châi kóu kơxêng rế ó tâ nếo, ah hlo rế hên tơdroăng ki rơ iô, tơdjâk troh ivá, môi tiah: pro tâ châi ‘lo ‘lok, châi lâp kóu kơxêng tung châ, kế rế ho\n, ah kóu kơxêng chiâng ôh tá ối tro le\m môi tiah hdrối…

{ok thái pơkeăng Tạ ăn Nhạ, Ngế xiâm ngăn Khoa Y học cổ truyền (hngêi pơkeăng Kân kơpong Tây Nguyên) ăm ‘nâi: Ai hên xiâm tơdroăng ki xiâm pro chiâng ôh tá krá kóu kơxêng, laga tơdroăng châi kố hmâ trâm hlo a mâu ngế kơpêng 40 hơnăm tơngi klêng mê tơ’lêi  tro tâ. Pak^ng mê, mâu ngế ki lối piê, lơ ai tơdroăng châi săp ing ối tung klêa nôu, lơ ai tơdroăng châi xua tâ tú ing mơheăm lơ mâu ngế dế ai tơdroăng pơtê, rêh ối pêi cheăng, lơ dế ôu pơkeăng ôh tá tro tơdroăng kô tơ’lêi pro kơxêng chiâng ôh tá krá ah pro châi kóu kơxêng hên tâ mâu ngế ki ôh tá ai tơdroăng châi ki klâi.

Châi kóu kơxêng  gá pro ăm pin tâ: Apoăng ngế ki mê tâ châi hên  ‘nâ hía châi ton ton môi hdroh, ‘nâ hía tâ kơbre#n péa pâ ko\ng [ă péa pâ chêng. {ă mâu ngế kơxêng ôh tá krá - châi kóu kơxêng krâng, drêng prôk, mâu ki mê kô tâ dêi krâng chuât ngrok ngrok. Tung pơla kơxêng rế ôh krá, kế ki rơpâ vâ mơjiâng chiâng kơxêng rế pá ai, ôh tá châ vâ veăng mơjiâng pro, thăm nếo hlối ai mâu tíu tro rong pá xôp kế ki rơpâ vâ mơjiâng chiâng kơxêng pro kơxêng rế hbo, rế tât kóu kơxêng, pro kóu kơxêng chiâng ôh tá ối krá le\m môi tiah hdrối, ‘na hía kô pro êi kóu kơxêng, mâu kéa rơtâ tá  mê thăm rế rơtăng [ă rế pro pá vâ prôk lăm. Xua mê, tơdroăng re\ng tơmâng pơlât  cho kal vâ kơdroh [ă mơdât kơxêng rế ôh tá krá.

Tơdroăng kơxêng ôh tá krá -châi kóu kơxêng kô chiâng pơlât [ă tơdroăng ôu pơkeăng lơ ôh tá êa ôu pơkeăng. Tâng pơlât [ă tơdroăng ôu pơkeăng, mâu túa pơkeăng ôu pơlât lơ pơkeăng pik ‘na tơdroăng châi kóu kơxêng  kô  pro  re\ng kơdroh ki châi, kum mơngế ki châi tâ ối chía kâi chiu iâ klêi pik, lơ klêi ôu, laga kô pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo, tơdjâk ‘mêi troh kliêm, kơkốu, troăng klêa [ă hên ki ê.

‘Na troăng hơlâ pơlât [ă tơdroăng ôh tá ôu, ôh tá pik pơkeăng, ngế ki châi kóu kơxêng kô chiâng pơlât [ă tơdroăng pêa kên tôu o-ol a tíu ki châi, châm cứu (pin tối pâk trum a troăng veăn),  xéa [ă tia hồng ngoại lơ pơtâp ivá - pơtâp chôa pơlâng – ing mê kum ăm mơ-eăm kơtâu le\m a tíu ki tro châi , kô pro kơdroh ê- lơ pro kơdroh ki rơpâ kéa ‘nâ hía kô pro rơpâ mâu tíu tơku\m ki pro vâ kơtô tung pơla mâu kóu kơxêng dế êi tung pơla ton hâi.  {ă tơdroăng pêi pro mê, tơdroăng ki pơlât kô oh tá pro pin chiâng châi tơdroăng ki ê, mê kơxo# liăn ‘no hrê pơlât kô rơpâ há, xua mê mâu [ok thái pơkeăng hmâ hnê thế mơngế ki lâi châi kóu kơxêng lơ kơxêng rế ôh tá krá  thế pơlât [ă y học cổ truyền vâ ăm châ tơ-[rê tâ.

Môi tiah jâ Lê Thị Ngân (55 hơnăm,  ối a bêng Tân Tiến, pơlê kong kơdrâm Buôn M Thuột) châi kóu kơxêng hiăng hên hơnăm kố. Apoăng ko\ng peăng pá hơ êo tâ châi đi đo, klêi mê châ a kơxâh [ă a ko\ng peăng pá hơ wá nếo, châi môi tiah peăng pá hơ ếo, ko\ng ôh tá chiâng vâ tơdro. Jâ lăm troh a hngêi pơkeăng khăm [ă [ok thái pơkeăng tối kơxêng jâ hiăng ôh tá krá, cho châi kóu kơxêng. Nôkố jâ dê pơlât [ă pơkeăng y học cổ truyền a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

Jâ tối: ‘’ Rêm hâi, châ mâu [ok thái pơkeăng tiê bliê, tiê blêi drô troăng veăn, pơlât [ă tơdroăng pơlât ki tiah mê, mê tơdroăng châi kóu kơxêng dêi jâ hiăng kơdroh hên. Hdrối nah, rêm hdrôh châi jâ rôe pơkeăng ôu kơdroh châi bú kơdroh to drêng mê tê, hiăng tâi pơkeăng ah châi nếo. Xuân oh tá vâ re\ng tơmâng pơlât mê tơdroăng châi dêi jâ rế châi ó’’.

Tối ‘na pôa  Hồ Sĩ Nghĩa 9 51 hơnăm, ối a Ea Toh, tơring Krông Năng) tro châi kóu kơxêng peăng pá hơwá. Lăm troh a hngêi pơkeăng khăm  tung pơla kóu kơxêng dế krêa pro pá ăm kóu kơxêng a kơxâh vâ châ tơdro, kơ’nâi to lâi khế pơlât [ă tơdroăng siêu âm hlối pơtâp [ă tơmeăm dêi khoa Y học cổ truyền dêi (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên) kóu kơxê a kơxah dêi pôa Nghĩa hiăng ôh tá châi chiâng tơdro le\m.

Mâu [ok thái pơkeăng hnê tối, vâ hbrâ mơdât tơdroăng châi lơ pro ăm hrá tro châi kóu kơxêng, rêm ngế thế rak vế ăm dêi châ tơná pêi oh gá krâ kơvâ, pôi tá  rế piê, [ă pôi tá lối piê; thế kơhnâ pơtâp ivá vâ kum ăm dêi kóu kơxêng châ tơdro le\m; rak ăm dêi châ ối tơdrăng đi đo [ă ối ăm tơdâng, pối tá pêi tơdroăng lối hngăm, pối tá pơtâp ivá lối rơdêi ôh tá tơtro [ă kóu kơxêng. Malối thế kâ ôu, rêh ối, pêi cheăng, pơtê pơto tro tơdroăng; kâ ôu tu\m mâu trếo kơhiâm, malối sap ing 40 hơnăm tơngi klêng. Drêng hiăng tâ châi drô mâu kóu kơxêng, thế re\ng lăm pơlât a hngêi pơkeăng vâ re\ng châ ‘nâi [ă ai pơkâ troăng hơlâ pơlât ăm tơtro.

Diệu Hà chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng