Thôn Kon Tu Ma, cheăm Măng Deang, kong pơlê Quảng Ngãi (cheăm Măng Cành, tơring Kon Plông, kong pơlê Kon Tum ton) ai kong prâi rơnguôt. A kố, tơdroăng pêt kơphế Arabica hiăng djâ troh pêi lo liăn xiâm dêi kuăn pơlê. Thôn Kon Tu Ma ai 57 rơpŏng, tâi tâng pơrá pêt kơphế; rơpŏng ki iâ sap ing 5 – 7 sao, rơpŏng hên pêt lối 1 hectar. Kơnôm kơphế kơpong kong hngíu, kuăn pơlê hiăng hlŭn ing kơtiê, ôh tá lăm pêi cheăng a hơhngế xếo. Kong prâi tơ’lêi hlâu ƀă tíu tê tơniăn hiăng pro kơphế kơpong kong hngíu chiâng ‘’loăng plâi pro kro mơdrŏng’’, kum pơhlêh ngiâ méa kơpong kong ngo.

Loăng plâi kơphế kơpong kong hngíu klêi kơ’nâi dâng 3 hơnăm hiăng tơpo reăng, plâi ƀă châ krí sap ing khế 10 troh khế 11. Ngoh A Lương (26 hơnăm), mơngế Rơteăng a thôn Kon Tu Ma, cheăm Măng Deang tối ăm ‘nâi, rơpŏng pêt lối 2 hectar kơphế kơpong kong hngíu, tung mê dâng 1 hectar hiăng châ krí tơniăn 7 – 8 hơnăm kố. Môi hectar kơphế rak ngăn lĕm, rêm hơnăm pêi lo châ dâng 70 rơtuh liăn – 100 rơtuh liăn.

‘’Kơpong tơnêi a kố ối tung kơpong kong hngíu, pêt kơphế ôh tá kal tôh têa. Tâng hngêi ai liăn rôe phon rơvât mê cho rế lĕm, rế kơdroh ivá rak ngăn, rế pêi lo châ hên. Á xuân hiăng lăm hriâm môi, péa xôh; vâi hnê troăng pôe tơkâng ƀă rơvât phon. Loăng klêi môi hơnăm pêt kô pơxiâm rơvât phon, pơtối rơvât roh kơ’nâi nếo klêi kơ’nâi péa hơnăm. Troh hơnăm má pái, loăng kơphế pơxiâm plâi. Kơphế kơpong kong hngíu tum tơdâng a khế 10 troh khế 11 rêm hơnăm’’.

Pêi pro tơdroăng tơkêa bro pêt pêt kơphế kơpong hngíu, hơnăm 2025 cheăm Măng Đen châ pơcháu pơkâ pêt lối 740 hectar. Troh nôkố, lâp cheăm hiăng pêt 672 hectar , châ lối 90% pơkâ pêi. Mâu thôn hiăng chiâng kơpong pêt kân sap ing 50 hectar – 126 hectar. Viƀan cheăm Măng Deang hiăng xing xoăng lối 122 rơpâu xiâm hdrê, tơdrêng amê mơhnhôk kuăn pơlê xúa mâu hdrê ki pêi lo châ hên môi tiah THA1, TN1, TN2. Hên khu tơrŭm cheăm ƀă khu tê mơdró veăng tơdjêp tŏng gum hdrê, kih thuât ƀă rôe tâi tâng kơphế. Nôkố lâp cheăm ai 225 hectar kơphế kơpong kong hngíu Arabica hiăng châ krí, pêi lo châ 15,8 tă/hectar, tâi tâng châ vâ chê 900 tâ̆n. Tơmeăm kơphế Măng Deang hiăng châ ăm inâi mơnhên ‘’Kơphế kơpong kong hngíu Kon Tum Arabica Coffee’’, mơjiâng ki tơ’lêi hlâu kân tung tê.

Pôa Nguyễn Nhật Trường, Phŏ Kăn hnê ngăn hnê mơhno Viƀan cheăm Măng Deang, kong pơlê Quảng Ngãi tối ăm ‘nâi, cheăm pơtối pêi pro tơdroăng tơkêa bro pêt kơphế kơpong kong hngíu ƀă tơmiêt troh po rơdâ tơ’nôm vâ chê 1.000 hectar tung hneăng la ngiâ. Kuăn pơlê hâk vâ tơdroăng po rơdâ kơpong pêt xua yă kơphế nôkố kơnâ. Kuăn pơlê vâi rôe xêh hdrê, pêt nếo ƀă lâk tah kơphế krâ pêt kơphế nếo. Laga, tơdroăng uâ bro trâu hơhngế xuân thế pơtroh a kong pơlê ki ê pêi pro. Pôa Nguyễn Nhật Trường tối ăm ‘nâi tơ’nôm, cheăm Măng Deang dế hriăn plĕng chiâng môi kơpong kơmăi kơmok vâ mơhnhôk khu mơ’no liăn cheăng uâ bro:

‘’Kơphế kơpong hngíu kố, nôkố hiăng mơjiâng chiâng kơpong pêt. Rêm hơnăm, kuăn pơlê krí châ hên, La ngiâ, troăng prôk kô po rơdâ tơ’nôm. Kơxô̆ liăn mơ’no ing tơdroăng pêi cheăng, tơdroăng tơkêa bro xuân châ pêi pro tơdrêng vâ tŏng gum kuăn pơlê ‘na hdrê, kum vâi mơnhông ƀă po rơdâ kơpong pêt. Pakĭng mê, mâu khu tơrŭm cheăng ƀă khu tê mơdró xuân tơdjêp ƀă kuăn pơlê vâ pêt ƀă mơnhông kơphế’’.

Nôkố, hên cheăm kơpong kong ngo peăng mâ hâi Luô kong pơlê Quảng Ngãi môi tiah Ngọc Linh, Măng Deang, Măng Ri...chôa ‘lâng pơhlêh ing hdrê pêt ki ôh tá châ tơƀrê pơhlêh pêt kơphế kơpong kong hngíu kơnâ liăn. Mâu troăng pêi pêt kơphế hlối pro homestay hiăng mơhnhôk tơmối, châ tơ’nôm kơxô̆ liăn pêi lo châ hên ăm kuăn pơlê. Pôa Nguyễn Hoàng Tâm, Kăn pơkuâ Kơ koan xiâm Pêt, Rak vế hdrê kơchâi plâi pôm ƀă pơkuâ ki dâi lĕm, ối tung Khu pơkuâ ‘na pêi chiâk deăng ƀă kong prâi kong pơlê Quảng Ngãi tối ăm ‘nâi, lâp kong pơlê nôkố ai lối 5.300 hectar kơphế kơpong hngíu, tơkŭm a mâu cheăm peăng mâ hâi Luô ƀă tiô tối hdrối po rơdâ tâk 7.000 hectar a hơnăm 2030. Khu loăng kố tơtro ƀă tơnêi tơníu, kong prâi ƀă yă tê kơnâ tâ kơphế vô̆i hiăng kum kuăn pơlê mơdêk pêi lo liăn châ hên. Tiô pôa Nguyễn Hoàng Tâm, tíu ki rôe tá hâi rơdâ xua kong pơlê tá hâi ai hên tíu uâ bro trâu, kuăn pơlê ki ên tê ăm mơngế ki rôe klêi pơtroh kong pơlê ki ê vâ uâ bro.

‘’Thế ai khu tê mơdró mơjiâng mâu tíu pêt mơjiâng vâ tơdjêp ƀă kuăn pơlê, tŏng gum tơdroăng pêt, pơtroh ăm kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, hnê kih thuât, kum kuăn pơlê ‘nâi troăng rak ngăn, pơkuâ kơpong pêt ƀă krí kơphế. Ƀăng deăng kơphế kơpong hngíu a mâu cheăm peăng mâ hâi Luô ki hên xua kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo pêt, xua mê ối kơdroh ‘na kih thuât. Xua mê, rêm hơnăm ngin đi đo ai pơkâ pêi tơkŭm pơtâp, pơtâng tối, mơhnhôk ƀă hnê mơhno kuăn pơlê ‘na kih thuât, rak ngăn, xuân môi tiah mơdât oâ hdrong kâ ‘nhê loăng kơphế kơpong kong hngiú’’./.