Dak Lak dế tung pơla rơnó mêi, cho rôh ki tơ’lêi ăm mâu tri trôu ai troăng ‘ngré ‘ngró vâ pâk ‘mot pơreăng tơngê lo mơheăm [ă vâ kơtâ ai kuăn hên. Drêng tri trôu kơtâ, tri trôu ki ai troăng ‘ngré ‘ngró hmâ rah kơtâ a tíu têa krúa, tri trôu ki kố ôh tá ai kuăn a têa ki toăng, têa hbrông, têa ki ‘mêi môi tiah pin tơmiêt. Kơtâ tri trôu ki kố ga tơviah kơtâ gá tơ’lêi krêa a mâu tơmeăm ki xúa a vó hdoăng têa, a kơthung ki hdoăng têa [ă a hên tíu ki ê [ă gá hmôu pơ ối le\m môi tiah mê tung to lâi khế tung pơla kong prâi tô le\m, bú kal ai têa ah tri trô kô xêi hlối.

Xua mê tri trôu ki kố gá kô pâk ‘mot pro chiâng pơreăng tơngê lo mơheăm kô ai kuăn hên [ă rế hên a rơnó mêi.  Mê xuân cho mâu tơdroăng ki pro mơngế tơngê lo mơheăm tâk hên pơla sap khế 4 troh khế 10 rêm hơnăm. La tiô séa ngăn dêi kơvâ ngăn pơkeăng, tung péa pái hơnăm achê pơla kố, ôh tá iâ mâu ngế ki tơngê lo mơheăm châ ‘nâi tung hâi rơnó tô mơdrăng. Ki xiâm cho xua hên rơpo\ng kuăn pơlê, malối pơlê kong kơdrâm vâi hmâ hdoăng têa vâ xúa. Mâu tơmeăm xúa ki hdoăng têa mê xuân ôh tá klâp xi kô chiâng tíu ki tri trôu ‘ngré ‘ngro vâ kơtâ.

{ok thái pơkeăng Lê Phúc, Kăn pơkuâ tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê ăm ‘nâi:

‘’Tơngê lo mơheăm tơdjâk troh ing tri trôu. Malối a rơnó mêi, rơnó mêi hên têa toăng. Têa toăng la pin oh tá vâ tah mâu vó kơthung hdoăng têa ki ôh tá kal mê cho ki xiâm tơ’lêi ăm tri trôu vâ kơtâ [ă klêi mê chiâng kiâ ngu nge\ng, mâu hme\ng. Tâng ai ngế ki tơngê lo mơheăm, tri trôu kô pâk hrik mơheăm ngế ki tơngê ah pâk ‘mot a mâu ngế ki dé ối le\m hâi tơngê. Drêng mê, gá tâ tú re\ng hlối, xua mê, mâu khế rơnó mêi, malối khế 7, khế 8 cho khế ki ai hên ngế tơngê. Tiô khu tí tăng ‘nâi ple\ng dêi Dak Lak, khế 7 khế 8 cho khế dêi pơreăng tơngê lo mơheăm’’ .

Virus ki pro chiâng tơngê lo mơheăm ai 4 tuýp mê cho: D1, D2, D3, D4. Môi ngế bú ai kế ki vâ mơdât pơreăng hiăng tro tâ môi tung 4 tuýp virus tối kơpêng mê. Xua mê vâ tối, môi ngế kô tâ pơreăng tơngê lo mơheăm hên hdrôh tung rơxông. Tơngê lo mơheăm gá pro tơngê hmân, pá vâ kơdroh, châi ko hên, lo mơheăm [ă ki pro lo mơheăm kô pro chiâng kơdrâ xua mơheăm lo hbri hbríu drô kéa, kơtêi kơtâu chôa xua kơdroh mơheăm vâ tơ’lêi kơtâu hlối pro mơheăm kơtóu. Pơla rôh ki pơreăng dế ối tung châ sap 3-6 hâi, môi tung mâu tơdroăng kô pro ton troh 15 hâi, klêi mê kơdrâ  tơngê lo mơheăm (ton sap 2-7 hâi), tung châ rơlâi rơlo, châi ko, châi kloăng má, ‘nâ hía kô pro châi êi krôk, hêng hêa, lo hêa, lâp châ, a kơpong klêa klêi mê pro châi klêa lăm tidế lo têa.

A vâi ‘ne\ng, kô pro vâi châi krôk [ă châi klêa mê cho tơdroăng ki hmâ hlo. Tơngê kô kơdroh a hâi má 3 troh hâi má 8 hlối pro lo hbri hbríu cho tíu lo mơ-heăm iâ a kéa, mê ăm ‘nâi cho lo mơheăm, lo mơheăm drô chêng hnre\ng lơ lo mơheăm môh ‘nâ hía lo mơ-heăm tu\m péa. Tâng ó kô lo mơheăm tung klêa (lo mơheăm tung troăng klêa, kơkốu), ai khế ton hâi nếo tâi, hmôu pơ lo mơheăm môi tiah ai khế (a vâi kơdâi) [ă kô pro chiâng kơdrâ. Lo mơheăm a kéa ki môi tiah lo hbri hbríu, drêng ‘nâ gá pro the#n, apoăng a châ klêi mê lâp tíu tung châ tiô troăng gá troh a mâu mâ, ngiâ, kơpeăng ko\ng [ă kơpeăng chêng.

Tơngê lo mơheăm ki ‘nâ iâ, vâ tối gá ôh tá pro kơdrâ, ki ‘nâ pro kơdrâ la pơlât ăm prêi le\m kơdrâ, ngế ki mê re\ng prêi. La ai mâu ngế ki ‘nâ hiăng râ ó kô pro chiâng châi tơdroăng rơ-iô troh ivá.

{ok thái pơkeăng Lê Phúc, Kăn pho\ Tíu xiâm séa ngăn pơreăng kong pơlê hnê tối:

‘’Vâ hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm, ki tro má môi thế rak vế ivá châ chăn, má péa koi kơmăng thế hnhâng mitơkel. Tung pơla kơxo má [ă kong xêi hiăng vâ măng cho rôh ki tri trôu lo pâk mê pin thế xâp hmân ếo ko\ng xo\n, tâng ôh kô chiâng pik kem mơdât, tri trôu oh tá khên pâk, chôu nhang vâ hbrâ ăm mâu rơpo\ng kuăn pơlê [ă rơpo\ng hngêi. La tơdroăng ki kal cho kơdê kiâ ngu nge\ng, tri trôu, hme\ng, tah mâu tíu ki tri trôu vâ kơtâ. Má pái, pak^ng hbrâ mơdât pơreăng i tro mê mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi dêi tơngê lo mơheăm kal thế troh a hngêi pơkeăng vâ châ hnê tối, khăm ngăn pơlât teăm tơdrêng, pôi tá lôi a hngêi’’.

Nôkố, tơngê lo mơheăm hâi teăm ai pơkeăng vaccine pâk hbrâ mơdât pơreăng [ă pơkeăng pơlât ki xêt khât. Tơdroăng pơlât ki xiâm bú pêi pro tơdroăng séa ngăn [ă rak ngăn xuân môi tiah kơjo kum pơlât ‘na tơdroăng ki kal ăm tung châ. Drêng hiăng tro tơngê lo mơheăm, tung pơla tơngê gá kô pro ing ôh tá râ chiâng râ ó la re\ng tê. Xua mê, ngế ki tơngê drêng tâ dêi tơná tơngê hmân 39-40 đo# C, tơngê ton sap 2 hâi tơngi klêng, ôu pơkeăng kơdroh la oh tá kâi kơdroh, châi ó a kl^ng, a k^ng mâ, ‘nâ gá pro lo tum klêi, lo hbri hbríu...

Thế djâ tơdrêng a hngêi pơkeăng vâ châ [ok thái pơkeăng khăm, séa ngăn, pơlât xiâm ki pro chiâng châi ki ê ah lơ trâm [ă mơngế ki dế tơngê; Pak^ng mê, thế pêi pro tơdroăng hnê thế dêi  [ok thái pơkeăng, môi tiah: kơhnâ kơdê tri trôu [ă pôi tá ăm tri trôu châ pâk. Kơpuih văng krúa plông hngêi, xut hngêi krúa le\m, ăm hngêi bâ phuâng, thế kơpuih go#m xok tah mâu kế ki hvât lôi ki chiâng toăng têa; klâp xi mâu vó, kơthung hdoăng têa, tơru\m [ă kơvâ ngăn pơkeăng tung hbrâ mơdât pơreăng.

Mỹ Hạnh - Quang Nhật chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng