Hơnăm 1941, tung dế ngo ngối kong kế peăng mâ hâi Luô kong pơlê Quảng Ngãi, thưk yân Pơhlăng mơjiâng ‘’Đông cheăng’’ Ba Tơ – cho tíu kroăng mâu lêng kăch măng. Cho tíu kroăng phâk mê chiâng tíu mơdâ kăch măng dêi mô đô̆i ƀă kuăn pơlê Khu 5 khên tơnôu.

Chi ƀô̆ ‘’Đông cheăng’’ Ba Tơ mơjiâng, tơkŭm mâu ngế kŏng san môi tuăn troh tá tui lui. Hâi lơ 11/3/1945, xông tơplâ xâ Ba Tơ châ tơƀrê, hâi lơ 12/3/1945 mơjiâng Đô̆i Du kích Ba Tơ ƀă rơkong tơkêa môi hiâm mơno ôh tá la lâi pơhlêh: “Pleăng mơheăm chhá ăm Tơnêi têa’’.

On Ba Tơ hiăng troh lâp lu kơpong peăng tơdế Tơnêi têa: Đô̆i Yu kit Vũ Hùng (a Quảng Nam ton); Khu gâk kring xêh tơplâ troh hơngế Diêu Trì (a Bình Định ton); Khu gâk kring Tuy Hòa (a Phú Yên ton); Khu gâk kring xêh kŏng nhân Hòn Khói (a Khánh Hòa) ƀă Khu gâk kring xêh tơplâ dêi kŏng nhân đôn điên Cada a Dak Lak...

Hâi lơ 16/10/1945, Kơpong tơplâ 5 châ mơjiâng, mê cho mâu kong pơlê Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum, Gia Lai ton. Kố cho vê hdró mơnhên tơdroăng ki mơjiâng, po tơdroăng ki châ ƀlêi trâng kân dêi khu lêng Kuân khu 5 khên tơnôu. Ing mâu đô̆i yu kit apoăng troh mâu đăi đô̆i, tiêuh đoân Vê̆ quốc đoân, khu mô đô̆i khu 5 hiăng mơnhông chiâng khu ki xiâm dêi roh tơplâ xâ tâi tâng kuăn pơlê, tŭm tâi tâng. Đăi tă Võ Văn Minh, cho kăn ƀô̆ Trung đoân 803 vêh hơ’muăn:

‘’Tung roh tơplâ xâ Pơhlăng, Liên khu 5 pŭn pâ tro lêng kong têa ê gâk tâi tâng. Tơdroăng rêh ối dêi Mô đô̆i pin hneăng apoăng cho pá puât ‘nâng. Ôh tá ai pháu hnêa, ôh tá ai phái kâ, kuăn pơlê thế ât rêm roh kâ hmê, kum mô đô̆i ai hmê kâ vâ plâ lêng kong têa ê. Tơplâ ƀă lêng kong têa ê, xo pháu hnêa lêng kong têa ê mê plâ lêng kong têa ê’’.

Tung tơdroăng tơplâ xâ Mih, Khu 5 chiâng kơpong apoăng trâm tơdrêng ƀă mâu lêng kong têa ê ki mot tơbriât tơnêi têa pin. Ing kố, ‘’Troăng kân pakĭng kơdê Mih’’ cho tơdroăng roh nah ki má môi, môi troăng plâ ƀâ lêng kong têa ê rơkê tơtro ƀă ngê̆ thuât dêi tơplâ xâ kuăn pơlê, kum rơtế khu lêng ƀă kuăn pơlê lâp tơnêi têa pro xuân Ƀlêi trâng kân rơnó Hơngui 1975, tơleăng lĕm Peăng hdroh tơnêi têa, môi tuăn tơnêi têa. Ngế khên tơnôu khu lêng kuăn pơlê, Trung tươ̆ng Nguyễn Trung Thu, cho Kăn pơkuâ mô đô̆i Kuân khu 5 vêh pâ:

“Khu ủi Khu 5 ƀă Khu xiâm pơkuâ Kuân khu 5 troăng hơlâ tơkŭm po ‘’troăng kân pakĭng kơdê Mih’’. Pin tơkŭm po khu lêng tơkŭm vâ gâk kring, plâ ƀâ a đông lêng kong têa ê môi tiah ƀiêt đô̆ng, đăk kông, plâ ƀâ ƀă kơnŏng. Troăng kân plâ ƀă kŏng kơdê Mih ai kơnâ kân tâ mê nếo, ing mê cho tíu tơplâ Khu 5 troh rơdâ mâu tíu tơplâ xâ ki ê’’.

Klêi kơ’nâi môi tuăn tơnêi têa, khu lêng Kuân khu 5 tơkŭm pro tơniăn tơdroăng tơplâ xâ, mơjiâng cheăng kâ, tơleăng tơdroăng FULRO, gâk kring tơkăng kong Tây Nam ƀă pêi hnoăng cheăng lâp plâi tơnêi. Môi chât hơnăm kum pú hmâ (1979 – 1989) cho troăng prôk ki pá laga ƀlêi trâng kân. Chât rơpâu kăn ƀô̆, mâu lêng Khu 5 hiăng rơtế khu lêng ƀă kuăn pơlê Kul pơtrui rup khu kơneăm, mơjiâng khu râ kăn pơkuâ, rak krá tơniăn khu lêng, kum kuăn pơlê vêh pro tơniăn ƀă mơnhông cheăng kâ, khôi túa lĕm tro, rêh ối pơlê pơla.

Um ‘’Ngế lêng Khu 5’’ prôk troh tíu ki rơ-iô, ti tăng, tŏng gum kuăn pơlê tung mâu roh kong mêi khía mơhot, tơnêi tơhnah tơhnâp, têa kân lân lu a Trà Leng, Phước Lộc (2020); kum kuăn pơlê tung roh têa lân lu a Đà Nẵng (2022); mơ-eăm tâi ivá tíu a ko hbrâ mơdât pơreăng COVID - 19... hiăng hlo nhên tơdroăng tuăn pâ ki lĕm tung hiâm mơno kuăn pơlê, gum pro krá tíu pêi cheăng kal kí, tơbêng “tơdroăng gâk kring tung hiâm mơno kuăn pơlê” krá tơniăn.

80 hơnăm hiăng hluâ, ‘nâi to lâi ngế kuăn ki rơkê dêi khu lêng Kuân khu 5 hiăng khên tơnôu pleăng mơheăm chhá lơ lôi ăm môi iâ mơheăm chhá ăm tung lâp mâu tíu tơplâ. 204.567 ngế lêng, 100.815 ngế lêng rong râ, pro chiâng khôi túa ƀlêi trâng dêi khu lêng Kuân khu 5 khên tơnôu. hên kăn ƀô̆, mô đô̆i Kuân khu 5 hiăng chiâng mâu kăn pơkuâ lêng, kăn pơkuâ râ kăn xiâm dêi Đảng, Tơnêi têa, Khu mô đô̆i.

Trung tươ̆ng Lê Ngọc Hải, Kăn pơkuâ Kuân khu 5 mơnhên, 80 hơnăm mơjiâng, tơplâ ƀă xông kân, Kuân khu 5 pơtối rak khôi túa lĕm vâi krâ nah khên tơnôu, mơjiâng khu lêng ó rơdêi tâi tâng ‘’ djâ troăng lĕm, kơhnâ rơkê’’:

‘’Rêm ngế kăn ƀô̆, mâu mô đô̆i dêi khu lêng Kuân khu 5 đi đo krá ‘na troăng tơmiêt, ôh tá xâu pá puât pơloăng mơnúa, ôh tá tro hlêk tơ-ê xua tơdroăng ki pá puât, đi đo mơdêk ivá vâ hbrâ mơdât hdrối mâu tơdroăng ki ôh tá tro, kơneăm, rak krá tơniăn tơdroăng loi tơngah krá ăm tung pơkuâ dêi Đảng, troăng prôk to Chuh ngiah xah hô̆i dêi tơnêi têa. Khu lêng Kuân khu 5 đi đo krá tơniăn loi tơngah, kŏng râng hnêa krá, khŏm mơ-eăm kêi đeăng tâi tâng hnoăng cheăng châ pơcháu, kum mơjiâng ƀă gâk kring Tơnêi têa Việt Nam xah hô̆i chuh ngiah’’.

80 hơnăm hiăng hluâ, rơkong ‘’Pleăng mơheăm chhá ăm Tơnêi têa’’ dêi đô̆i Yu Kit Ba Tơ hâi mê nah xuân môi tiah on krih tơviah eăng, chếo troh tá ah tung plâi nuih to lâi rơxông kăn ƀô̆ ƀă mâu lêng Kuân khu 5 hâi kố. Ki hbo dêi khôi túa ƀlêi trâng cho tíu hgiên krá vâ kăn ƀô̆, mâu lêng mô đô̆i Kuân khu 5 chêh pơtối mâu tơdroăng roh nah ki ƀlêi trâng tung rơxông nếo, tơxâng inâi ‘’Mô đô̆i Pôa Hồ’’.